Selîm Biçûk

Zimanê yekgirtî bi darê zorê nabe!
Selîm Biçûk

Bi salan e pirsa zimanê kurdî yê yekgirtî tê gengeşekirin. Bi dehan civîn û konfrans li ser vê pirsgirêkê hatine lidarxistinê. Lê mixabin, heta niha karekî zanistî û birêkûpêk di vî warî de nehatiye kirinê. Gelek sedem hene ku ev kar nehatiye birêvebirin, hin ji van sedeman jî, ev in:
1- Ev gengeşe herdem di çarçoveyeke siyasî de, hatine kirin û hêzên siyasî bi xwe birêvebirine. Kesên pispor wek ku hatiye xwestin, bi proje û dîtinên zanistî tevî van gengeşeyan nebûne. Pir caran jî, ev gengeşe karên tektîkî bûn, ji bo propaganda û bangeşiya rojane dihatin birêvebirin û cihê xwe wek projeyên birêkûpêk û demdirêj nedidîtin.
2- Tunebûna saziyeke zimanî giştî ji bo zimanê kurdî.
3- Pirsgirêkên mewdanî û diravî, ji ber tunebûna, dezgeh, rêxistin yan jî, saziyên ku piştgiriya xebateke weha bikin.
4- Girêdana xebatên li ser zimên bi siyasetên berteng û ne li ser bingeheke netewî giştî, herweha nêzîkbûna şaş ji pirsa zimanê kurdî re ku ew bi xwe hem bingeha hebûna neteweya kurd e û hem karekî zanistî ye nikare xwe di nav siyaset, raman û bîrdozên teng de biguncîne.
5- Bi giştî tevgera kurdî ya siyasî û rewşenbîrî û kesên têkildar bi pirsên zimanê kurdî re, nikaribûn sînorên zelal, li ser bingehên zanistî di nava ziman wek siyaset, ziman wek zanistî, ziman wek ciwanî û ziman û girêdana wî bi civak, xwiyê mirovan û ramanê ve ava bikin.

Van sedeman û gelek sedemên din nehiştin kar û xebatên li ser zimanekî kurdî yekgirtî bikevin riyeke durust û encaman bidin. Niha jî, gengeşe xurt dibe û xwe digihîne şerekî di navbera zaraveyên kurdî bi xwe de. Encama vî awayê gengeşeyê têkbirina zimanê kurdî, cudakirina gelê kurd ji hev û perçekirina neteweya kurd e. Ev pirsgirêk niha bêtir li Başûrê Kurdistanê geş dibe. Mixabin ji bo çareseriya wê, riyên şaş û tirsnak tên şopandin. Ji bo zimanekî yekgirtî hewldanên desthilatiya zaravayekî li ser yên din tên kirin. Yan Soranî yan Kurmancî? Tê xwestin. Ma gelo çi cudahî di navbera vê rêbazê û rêbazên dagirkerên Kurdistanê de heye? Wan jî, digot: yan erebî û yan erebî? Yan tirkî û yan tirkî? Yan farisî û yan farisî? Bi vî awayî dixwestin zimanê Gelê Kurd bibirin, kesayetiya wî bikujin, nasnameya wî wêran bikin û di encamê de neteweya kurd tune bikin. Gelo kesekî kurd heye ku bixwaze vê rêbazê li ser birayên xwe yên kurd ku bi zaravayên din diaxivin birêvebibe? Eger kesekî weha hebe gerek e em kurd milyonek xalepirs li ser nav û ramanên wî deynin.

Çare çi ye?
Ev awayê gengeşeyê dê enacamên pir xirab bi xwe re bîne û bandoreke nebaş li ser berjewendiyên Gelê Kurd bike û herweha dê bibe sedema têkbirina zimanê kurdî yê yekgirtî ku tê xwestin ava bibe. Ji bo vê yekê gerek e rê li ber vî awayê gengeşeyê bê girtin. Di standardkirin û yekgirtina zimanan de rêbazên zanistî hene gerek e kurd serî li wan bidin. Ev kar jî, berî herkesî wezîfeya desthilatiya Başûrê Kurdistanê ye.
Ji bo zimanê kurdî yekgirtî pêdivî bi saziyeke zimanê kurdî heye ku ji hemî perçeyên Kurdistanê û ji hemî zaraveyan pêk bê. Di nava vê saziyê de, pêdivî bi pispor û şarezayên zimên û zimanzan heye. Ev sazî dikare bi projeyên zaniyarî û demdirêj lêkolînan bike û ber bi zimanekî yekgirtî ve here. Ziman bi biriyar û yasayan standard nabe û darê zorê nikare zimanekî yekgirtî ava bibe. Di yekgirtin û standardkirina zimanekî de, lêkolîn û zanistiya zimanewanî, bazar û aborî, civak û saziyên civakî, rewşenbîr û saziyên rewşenbîrî, ragihandin û saziyên xwe û gelek faktorên din rola mezin dilîzin. Li dawiya van tevan, ji nû ve biriyara siyasî û yasa tên. Bi awayekî din biriyara yekgirtina zimên ji jêr ber bi jor ve diçe, ne berevajî wê.
Heta ku ev kar û xebat hemî bibin û bikevin rê, ya durust û rast ew e ku her zaravayek bi serê xwe xwe pêş ve bibe û piştgirî jê re bibe. Ji ber ku her zaravayekî kurdî zengîniyeke ji bo zimanê kurdî yê yekgirtî eger ava bû. Li hêla din herdu alfebêyên kurdî; erebî û latînî li tenişta hev dikarin bên bikaranîn heta ku alfebêyeke yekgirtî bê sazkirin.

Riya zimanê kurdî yê yekgirtî di alfebêyeke yekgirtî re derbas dibe
Bi çi awayî mirov nikare bi yekgirtina zimanekî bihizire eger ew ziman bi du alfebê û du rastnivîsan bê nivîsandin. Ji bo vê yekê jî, gava yekemîn ji bo standardkirina zimên standardkirina alfebê û rastnivîsê ye. Ji bo xebateke weha pêdivî bi komek zimanzan û pisporên zimanzaniyê heye. Ev koma zaniyaran lêkolînên zanistî berfireh li ser herdu alfebêyan dikin; ji hêla phonetîk û derxistina dengên kurdî, ji hêla ciwaniya nivîsandinê, ji hêla teknolojî û zanistiya wê, ji hêla bîr û ramanên nûjen û herweha hemî aliyên ku zimên bi alfebêyê ve girêdidin dibin mijarên lêkolînan. Di encama kar û xebat û lêkolînên vê komê de, alfebêya ku herî baş li zimanê kurdî dike tê bijartin. Li ser bingeha bijartina vê komê û gengeşeyên berfireh ji hêla saziyên rewşenbîrî, civakî, ragihandin …. bi biriyareke siyasî û yasayî alfebêyek dikare bibe standard.

Alfebêya yekgirtî zaraveyan nêzîkî hev dike û ber bi standardkirinê ve dibe
Li vir, bi pêşengiya saziya zimanê kurdî ku ji hemî perçeyên kurdistanê û ji hemî zaraveyan pêk tê, lêkolînên zanistî li ser zaraveyên kurdî û nêzîkbûna wan ji hev re tên kirin. Herweha li hêla din bikaranîna zimên ji aliyê civakê ve, di xwendin, dibistan, ragihandin, siyaset û hemî cureyên jiyanê de û bi yek alfebêyê zaraveyan nêzîkî hev dike. Di encama lêkolînên zanistî û bikaranîna civakê de, zimanekî têkel ku herkes, ji her zaraveyê têbigihîje tê avakirin. Helbet, ev kar çênabe li hêviya lêhatinê bimîne, her tişt bi rêbazên zanistî û pilankirî gerek e bê birêvebirin; bikaranîna peyvan di dezgehên ragihandinê de, di pirtûkên dibistanan de, di rêvebiriya sazî û dezgehan de, çêkirina ferheng û ansklopîdiya kurdistanî û belavkirina pirtûkên li ser zimên.

Xebatên zimanê kurdî berpirsiyariya Başûrê Kurdistanê ye
Rewşa Başûrê Kurdistanê dihêle ku ew di roja îro de berpirsiyarî û pêşengiya xebatên li ser zimanê kurdî bike. Ev jî berpirsiyariyeke dîrokî pîroz e. Di sînorê vê berpirsiyariyê de, bê cudahî di navbera zaraveyan de, piştgiriya pêşvebirin û parastina zimanê kurdî tê xwestin. Di çarçoveya vê berpirsiyariyê de, desthilatiya Başûr dikare piştgiriya hin saziyên navnetewî jî, bistîne; wek saziya UNESCO û yên din. Ev berpirsiyarî nayê wê wateyê ku kesên zimanzan yên kurdistanî ji berpirsiyariyên xwe birevin. Di serî pêdivî bi kar, xebat û lêkolînên van kesan heye. Ji zimanzan û zaniyarên bi zimên re têkildar tê xwestin ku hemî aliyên zimanê kurdî bi awayekî zanistî şirove û zelal bikin.

selim@bicuk.de