Rastnivîsa zimanê kurdî - Kurmancî

Ev nivîs di komcivîna zimanê kurdî ya navnetewî de ku li Berlinê, di 06-08.01.1995an li dar ket, hat pêşkêşkirin û di kovara Lêkolîn ya Instîtuya Kurdî ji bo Lêkolîn û Zanistiyê, li Berlinê No: 5 meha adara 1995 hat weşandin (ISBN: 3-930943-07-7)

Dema mirov li ser rastnivîsa Kurdî dipeyîve, di serî de, rêzimanê kurdî tê bala mirov. Tevî ku hin hêlên rastnivîsê yên serbixwe hene, lê ji rêzimên cuda nabe. Rênivîs bi tevayî, di bin banê rêzimên û rêzanên rêzimanî de, dicive. Di rastnivîsê de, sê hêlên bingehîn xwe ber bi çav dikin:

1. Rastnivîsa dengan

2. Rastnivîsa peyvan, ev jî , dibe du beş:

    2.1. Rastnivîsa ferhengî (Lexicology).

    2.2. Rastnivîsa rêzimanî

3. Rastnivîsa hevokan.

1. Rastnivîsa dengên Kurdî

Dengên, di zimanekî de, bi tîpan tên pê. Bi tevayî ev deng alfabe saz dikin. Di alfabeya Kurdî de, sî û yek tîp hene. Ev deng (tîp), ji hêla zimanzan û rewşenbîrê Kurd CELADET BEDIRXAN ve bi alîkariya rewşenbîrên derdora wî hatine pejirandin. Piştî xebata nêzî şêst salan, van dengan bikêrhatina xwe ji bo zimanê Kurdî diyar kirine. Tîpên kurdî yên latînî ev in:
Gir: A B C Ç D E Ê F G H I I J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
Hûr: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Nivîsîna tîpan

Peyvên kurdî herdem bi tîpên hûr tên nivîsandin. Lê, di rewşên jêrîn de, tîpa gir tê nivîsandin:

a: Nasnav bi tîpa gir dest pê dike yan jî, bi tevayî gir tê nivîsandin.

Azad            AZAD
Hewes          HEWES
Bagok           BAGOK
Dîcle             DICLE
Amed            AMED
Kurdistan       KURDISTAN
 

b: Hevok herdem bi tîpa gir dest pê dike.

Şoresa Kurdistanê xwe gihandiye koçbera şerê gelî. Di şerê gelî de, hemû hêzên civatê dibin eniyên cengê. Di Kurdistanê de îro, her gund, her bajar û her beşê civatê, li hember dijmin eniyeke cengê vekiriye.

c: Dema mirov ji bo balkêşiyê bixwaze peyvekê yan hevokekê berçav bike, dikare bi tîpên gir û di nav du kevankên hûr de, binivîse.

Li Kurdistanê “ÇAPKIRINA” pirtûkan qedexe ye.
Ji “ SERXWEBÛN AZADIYÊ” bi rûmetir tiştek nîn e.

ç: Sernivîsên gotar û nivîsaran bi tîpên gir dest pê dikin yan jî, bi tevayî gir tên nivîsandin.

Şoreşa Rewşenbîrî yan Rewşenbîrên Şoreşger
ŞOREŞA REWŞENBIRÎ AN REWŞENBÎRÊN ŞOREŞGER

d: Navên pirtûk, rojname û kovaran bi tîpên gir tên nivîsandinê.

WELATÊ ME
REWŞEN
RASTNIVISA ZIMANÊ KURDÎ

e: Textik, depik û pankertên bangeşiyê bi tîpên gir tên nivîsandin.

BERXWEDAN JIYAN E!
AN SERKEVTIN AN SERKEVTIN !
JI BO AŞTIYÊ EM DIMEŞIN!

 
Qeyd û rêzanên nivîsîna tîpên dendar

1. Di peyvekê de û li dû hev du dengdar nayên. Di vê rewşê de, tîpa (y) wan ji hev cuda dike. Dengdarên (ê) û (î) xwe kurt dikin û dibin (i).

Duemîn - Duyemîn
Dirêjaî - Dirêjayî
Paleî - Paleyî
Azadîa gel - Azadiya gel
Gundî - Gundiyek
Xanî - Xaniyek
Rê - Riya mirovayiyê
Dê - Diya min
Pê - Piyê min

Gelek caran tîpên dengdar bi tîpên (h,w) ji hev cuda dibin:

Mirovaî                   Mirovayî                 Mirovahî
Reşaî                     Reşayî                    Reşahî
Paleî                      Paleyî                     Palehî
Duemîn                   Duyemîn                 Duwemîn
Serşoa malê            Serşoya malê           Serşowa malê
Dûê reş                  Dûye reş                 Dûwê reş

Dema tîpa (w) tîpên (u,û) ji hev cuda dike, ev tîp dikarin bibin (i):
Dûyê reş       Dûwê reş       Diwê reş

 Her wiha tîpê (uy, ûy) jî, dibin (iw).
Duyemîn        Duwemîn       Diwemîn
Dûyê êgir      Dûwê êgir      Diwê êgir

2- Eger herdu tîpên dengdar ji hev bin yan nêzî hev bin, yek dikare bikeve û cihê xwe bide ya din.

Pale           Paleya jîr                Pala jîr
Ka             Kaya nîska              Ka nîska
Mamoste     Mamosteya Kurdî     Mamosta Kurdî
Mamoste     Mamosteyê Kurd      Mamostê Kurd

3- Tîpa (u) bi tîpa (x) re dikare bibe (wi).

Xunav                    Xwinav
Xundekar                Xwindekar
Xudan                    Xwidan

4- Eger daçekên lêkerî (di, bi) bi lêkereke ku bi dengdarekê dest pê dike re, hatin, ev daçek dengdara xwe (i) davêjin.

Ajotin           biajo             bajo             diajom          dajom
Axaftin         biaxive          baxive          diaxivim         daxivim
Anîn             biîne             bîne             diînim            dînim (tînim)

Dubarekirina tîpên bêdeng

Di peyvekê de û li dû hev du tîpên mîna hev nayên. Di vê rewşê de, tîpek jê dikeve û cihê xwe dide ya din.

Yek-kîte        Yekîte
Pak-kirin        Pakirin
Paşşîv           Paşîv
Xurt-tir         Xurtir
Rast-tir         Rastir

Di hin mercan de, peyva hevdinanî ji hev cuda dibe, hingê tîpa ketî dîsa vedigere:
Pakirin          Dilê xwe pak bike

Eger herdu tîp di du peyvan de bin tên nivîsandinê, lê yek jê nayê xwendinê:
Ez di gund de bûm (gun de)
Dengbêj jî hene (dengbê jî)
Di ser re neçe (di se re)

Dengên nêzî hev tên nivîsandinê lê nayên xwendinê.
Rind    Rindtir (Rintir)
Bilind   bilindtir (Bilintir)

Bi tu awayî tîpên tirkî (ı, i ) cihê tîpên (i, î ) nagirin. Daxwaza guherîna wan metirsiyeke mezin bi xwe re tîne. Guherînên di dengên Kurdî de bên kirin pêwîst e li ser bingeheke zanistî bin.

 

2- Rastnivîsandina peyvan

a: Rastnivîsîna peyvan ji hêla ferhengî ve (LEXICOLOGY)

Babeta vî beşî lêgerîn û lêkolînên li ser peyvên ku di zimên de, tên bikaranînê ye. Rastnivîsîna peyvên bingehîn di zimanê Kurdî de û guherînên wan yên dîrokî û devikî diyar dike. Bi çi rêzan û qeydan mirov li koka peyvê dikole û rastiya wê derdixe û zelal dike. Em dikarin di vê hêlê de, van cureyan berçav bikin:

1- Peyvên ku dengê (i ) dixin:

Sipas          Spas
Sipartin         Spartin
Sitêrik           Stêrk
Sitiran          Stiran

Bi baweriya min ev rewş ji hîkariya hin zimanên biyanî tê. Di van zimanan de, dengê (i) ji navbera (s) û (t), (s) û (p) dikeve. Lê di Kurdî de, pêwîst e ev deng bimîne. Ji ber ku ketina wî, dengekî bingehîn ji peyvê dixe.
Peyvên mîna ziman, zindan, giran, biha, bihar, mijar, bingeh ûwd. Bê guman avêtina dengê (i) ji van peyvan şaş e.

2- Bihevguherîna dengdaran

Di zimanê kurdî de, gelek caran tîpên dengdar bi hev tên guherandinê. Ev jî dibe sedema nivîsîna peyvê bi awayekî nû.

Heyv            Hîv (ey) bûye (î)
Gasin           Gêsin (A) bûye (ê)
Cewal          çiwal (c) bûye (ç) û (e) bûye (i)
Bagîr            Belgîr            Bergîl (a) bûye (e) û (r) bûye (l)
Bihar            Buhar           Behar           Bahar

Di kurdî de (eh) dibe (a):

çehv            çav
Xwehr          Xwar
Behr             Bar
Sehr             Sar
Kehr             Kar
Mehr            Mar
Keh              Ka

(ih) dibe (î ):

Cih               Cî
Sih               Si
Mih              Mî
Bih               Bî
Rih               Rî
Tirih             Tirî
Bihn             Bîn

(uh) dibe (o) yan jî (û):

Cuh              Co
Duh              Do
Buhtan          Botan
Cuht             Cot
Duhtmam       Dotmam
Cuhtin          Cûtin
Suhtin          Sûtin
Nuh              Nû

Di van rewşan de, her dem tîpa dengkurt cihê xwe dide ya dengdirêj

3- Peyvên hevwate

Ev peyv bi yek wateyê tên bikaraanîn.
Peyv            Şor              Xeber           Axiv             Qise    Şitexalî         Bêje
Şerm            Fihêt
Şeref            Rûmet
Wisa             Wilo             Wer              Werge          Wanî

4- Guherîna cihê dengekî ji peyvê

Li gora herêman dengek ji peyvê cihê xwe diguherîne.
Berf              Befîr
Derwêş         Dewrêş

5- Peyvên biyanî

Mîna her zimanî, Kurdî jî, gelek peyvên biyanî ji derdorên xwe di nav xwe de civandine. Peyvên ku hevwateyên wan bi kurdî hene pewîst e mirov hêdî hêdî bikaranîna wan kêm bike û di cihê wan de, yên bi kurdî bixebitîne, heta ku ji ber xwe ji nav ziman derkevin. Lê, yên ku hevwateyên wan nîn in wê mîna xwe bimînin piştî ku kirasekî kurdî bê lêkirin. Ji van peyvên ku ji Erebî hatine:
Şerbet, Himam, Hêsîr, Hebis, Şeref  (Noşav, Serşok, Dîl, Girtîgeh, Rûmet)

Lê peyvên teknîkî û zanistî her mirov mîna zimanên din digire.

6- Dengê (k) û (q)

Di kurdî de dengê (q) pir kêm tê bikaranîn. Pir caran jî, vî dengî cihê (k) girtiye.
Dalikandin      Daliqandin
Lik               Liq
Xelk             Xelq
Kakil             Qaqil
Fîkîn             Fîqîn

7- Dengê ( ﻉ) ya Erebî

Li gora hin herêman dengê (a) kurt dibe, xwe bi (e) diguherîne piştî ku (ﻉ ) a erebî bi dû ve dibe:

Asmam          ﻉ esman
Kanî             Ke ﻉ nî
Masî             Me ﻉ sî
Tal               Te ﻉ l

Di nivîsînê de, ev peyv bi hêsanî vedigerin ser reseniya xwe. Di hêla ferhengî de, pêwîstiyeke mezin bi lêkolînên zanistî heye.
Bi xebatên tevayî, ji hêla sazgehên zimanî ve, mirov dikare bigihîje encamên baş.

b: Rastnivîsîna ji hêla rêzimanî ve:

Hemû rêzan û qeydên rêzimanî yên di rastnivîsîna peyvan de bi kar tên babeta vî beşî ne. Bi piranî jî, peyvên zimên yên guhêrbar cihê xwe di vir de degirin. Peyvên zimanê Kurdî yên ku li gora kes, dem, cih û rewşê tên veguhastinê ev in:

- Nav
- Cînav
- Rengdêr
- Jimar
- Lêker

Rastnivîsa navan

1- Navên şênber:

Nêr: Mêr, beran, kon
Mê: Jin, bizin, av

2- Navên razber:

a. Navên razber yên ramanî:

Nêr: Sewda, derd, hest
Mê. hêz, hêvî, tirs

b. Navên razber yên jêbirînî:

Atî: Reşatî, serokatî, koratî
Tî: Reşatî, biratî, zavatî
î: Erzanî, xweşî, hogirî

c. Navên razber yên raderî:
Ev nav bi xwe raderên lêkeran e û hemû mê ne mîna:
çûn, man, birin, anîn, kelandin, girîn

çêkirina navan

Navên cih:

Navên cih yên xweber: Xanî, meydan, dibistan, keleh, bazar, bênder, şikeft
Navên cih yên sazber: Ev nav bi van paşgînan çêdibin:
Istan: Kurdistan, gulistan, daristan, goristan, mûristan
Geh: Dengeh, lîzgeh, çêregeh, zanîngeh, kargeh, tomargeh
Zar: çîmenzar, gulzar
Xane: Mêvanxane, nexweşxane, dermanxane
Lîn: Kulîn, hêlîn, xwêlîn, biriqilîn
Dîn: Kadîn

Navên alav:

Navên alav yên xweber: pênûs, kevçî, bivir, tevşo

Navên alav yên sazber: Ev nav bi alîkariya paşgînan çêdibin, ji van paşgînan:

Ek: Birek, badek, pêçek

Dan: çaydan, xwêdan, xwelîdan, kildan

çîv: Kilçîv,

Ing: Bêjing, hevring,

Ar: Xîzar,

Navên hevdinanî:

Navên hevdinanî bi van awan çêdibin:

Nav û Rengdêr: Girsor, rûreş, dilpak, şevreş, zimanxweş

Nan û nav: Marmasî, biramak, birabav

Nav û Lêker. Gerav, bager, dermansaz

Nav û Hoker: Berçavk, bermalî, navmalî, serdest

Nav û Daçek: Bêdeng, nemir

Navên hevinanî carna bi alîkariya paşgînan jî, çêdibin, ji van paşgînan:

Gûn: Argûn, pargûn,

N: tevn, xewn

Tewandina navan

Nav di rewşa berkariyê de tê tewandinê. Navê nêr paşgîna (î ) distîne û yê mê

paşgîna (ê) distîne. Navên nêr eger tîpa (a) tê de hebe ev tîp xwe diguhêrîne û

cihê xwe dide (ê).

nav di van mercan de tê tewandin:

1- Eger nav kiryarê lêkerekî derhingêv be tê tewandin.

Navên nêr:

Şervên dijmin lerizand. (Şervan)

Gê ka xwar. (Ga)

Hogir (î) al hilgirt.

Xort (î) gul avadan.

Navên mê:

Bêrîvanê mî dot.

Şêrînê pênûs rakir.

2- Eger nav berkar be tê tewandin:

Soro nên dixwe.

Cano bêr hildigre.

Nazê tivingê radikê.

simo çêlekê dibe mêrgê.

Tu Bêrîvanê bibîne!

3- Herdem nav bi daçekan re tê tewandin:

Min ji şervên pirsî.

Huner bi Hêvînê ve çû.

4- Navê dawî di hevoka hevbend de tê tewandin:

Kirasê Şêrînê.

Nanê sêlê.

Pijandina nên.

Hêrandina arvên.

Dîtina Hogir (î).

Di kurdî de tewandina navên nêr yên ku tîpa (a) tê de nebe hatiye hilanînê. lê

eger nav bi cînavekî nîşandinê re hat tê tewandinê. Di vê rewşê de eger tîpa (a)

hebe li gora rêzana giştî navê nêr bi (î ) tê tewandin:

Li berên binihêre.

Li vî beranî binihêre.

Min jî Hogir (î) pirsî.

Min ji wî Hogirî pirsî.

Ez ji bajêr têm.

Ez ji vî bajarî têm.

Navên nêr û mê yên kom bi (an) tên tewandin:

Beranan ceh xarin.

Keçan xort dîtin.

Xortan keç dîtin.

Mêran ji jinan pirsîn.

Nav bi zêderê re

Zêdera pendî: ê ji bo nêr û tek, a ji bo mê û tek, ên ji bo nêr û mê (kom).

Zêder li dû nav tê û pê ve tê nivîsandin:

Nanê sêlê. çiyayê bilind. Gula sor. Serhildana gelî. Çiyayên bilind. Gulya sor.

Zêder bi serê xwe û cuda tê nivîsandin, eger maneyek serbixwe û temam bide.

Serhildana gelî ya 1990 î. Çiyayên bilind yên nû dibişkivin.

Zêdera nependî: Ek ji bo nêr û mê tek, eke ji bo mê tek, ekî ji bo nêr tek

(tewandî), ekê ji bo mê tek (tewandî), in (ine) ji bo koma nêr û mê.

Xortek hat.

Keçek hat.

Xortekî got.

Keçekê got.

Min guleke sor bîn kir.

Xortin hatin

Keçin hatin.

Biçûkirina navan:

Di kurdî de, bi du armancan nav tên biçûkirin. Ji bo kêmkirinê û ji bo

delalîkirinê. Nav bi van paşgînan tê biçûkirinê:

Ek: Bendek, destek, pêçek

Ok: Zarok, canok, danok, şemamok, gulok

Kok: Xweşkok, delalkok

Ole: Reşole, gêjole, hişkole, meşkole

Kole: Reşkole

Ik: Darik, dasik, xweşik, reşik, dilik, keçik

Çe: Baxçe, navçe

Çik: Rêçik, derçik,

Ko: Hesenko, rebenko,

Kele: Sûrkele,

Leke: çoleke,

Oke: Baroke,

Kê: Dilvînkê, Nermînkê,

Ikê: Xweşikê, Sêvikê, Gulikê,

Iko: Xweşiko, Diliko, Xortiko

Bangkirin:

Babet           Tek              Kom

Nêr              Azado           Azadino

Nêr              Bavo            Bavino

Nêr              Birawo          Birano

Mê               Şêrînê           Şêrînino

Mê               Şerînê           Şêrînino

Mê               Yadê            Yadino

Mê               Xwîşkê          Xwişkno

Rastnivîsa navan:

Nexşe -1- Navên mê (Keç)

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	keç	keçek	keç	keçin
2	Bang	keçê	...........	keçno	..........
3	Tewandî	keçê	keçekê	keçan	keçinan
4	Bihevre	keçê re	keçekê re	keçan re	keçinan re
5	Tevayî	keçê ve	keçekê ve	keçan ve	keçinan ve
6	Cîwarî	keçê de	keçekê de	keçan de	keçnan de

Nexşe -2- Navên nêr (Nan)

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	nan	nanek	nan	nanin
2	Bang	nano	---------	nanino	---------
3	Tewandî	nên(nanî)	nanekî	nanan	naninan
4	Bihevre	nên re	nanekî re	nanan re	naninan re
5	Tevayî	nên ve	nanekî ve	nanan ve	naninan ve
6	Cîwarî	nên de	nanekî de	nanan de	naninan de

Nexşe -3- Navên nêr (Xort)

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	xort	xortek	xort	xortin
2	Bang	xorto	---------	xortno	---------
3	Tewandî	xort(î)	xortekî	xortan	xortinan
4	Bihevre	xort(î) re	xortekî re	xortan re	xortinan re
5	Tevayî	xort(î) ve	xortekî ve	xortan ve	xortinan ve
6	Cîwarî	xort(î) de	xortekî de	xortan de	xortinan de

 

Rastnivîsîna cînavan:

Cînavên kesok awayê rast: Ez, tu, ew, em, hun, ew.

Cînavên kesok, awayê tewandî: Min. te. wî, wê, me, we, wan.

Cînavên (wî) û (wê) bi daçekan re:

Li wî (wê)               Lê

Bi wî (wê)               Pê

Di wî (wê)               Tê

Ji wî (wê)               Jê

Cînava hev (hev û din) bi daçekan re:

Bi hev           Pev

Ji hev           Jev

Di hev           Tev

Li hev           Lev

Cînava êk bi daçekan re:

Bi êk             Pêk

Li êk             Lêk

Li êk             Jêk

Di êk            Têk

Cînavên nîşandanê:

Ev, evan, evan, evê ha, eva ha, evên ha.

Ew, ewî, ewan, ewê ha, ewa ha, ewên ha.

 

Cînava ev bi peyvên roj, şev û sal re dibe (î):

Ev şev          îşev

Ev roj           îroj

Ev sal           îsal

Cînava girêkî (ku):

Keça ku, te dît şoreşger e.

Rastnivîsa cînavan

Nexşe -1- Cînavên kesok

Rêz	Awa	1Tek	2Tek	3Tek	1Kom	2Kom	3Kom
1	Rast	Ez	Tu	Ew	Em	Hun	Ew
2	Bang	-----	------	-----	------	------	------
3	Tewandî	Min	Te	Wî/Wê	Me	We	Wan
4	Bihevre	Min re	Te re	Wî/Wê re	Me re	We re	Wan re
5	Tevayî	Min ve	Te ve	Wî/Wê ve	Me ve	We ve	Wan ve
6	Cîwarî	Min de	Te de	Wî/Wê de	Me de	We de	Wan de

 

Nexşe -2- Cinavên nîşandinê

Rêz	Awa	Ev-Mê	Ev-Nêr	Ev-Kom	Ew-Mê	Ew-Nêr	Ew-Kom
1	Rast	Ev	Ev	Ev	Ew	Ew	Ew
2	Bang	-----	------	-----	-----	-----	-----
3	Tewandî	Evê(Vê)	Evî(Vî)	Evan	Ewê(Wê)	Ewî(Wî)	Ewan
4	Bihevre	Evê re	Evî re	Evan re	Ewê re	Ewî re	Ewan re
5	Tevayî	Evê ve	Evî ve	Evan ve	Ewê ve	Ewî ve	Ewan ve
6	Cîwarî	Evê de	Evî de	Evan de	Ewê de	Ewî de	Ewan de

 

Nexşe -3- Cînava kîjan

Rêz	Awa	Mê	Nêr	Kom
1	Rast	Kîjan?	Kîjan?	Kîjan?
2	Bang	-------	---------	-------
3	Tewandî	Kîjanê?	Kîjanî?	Kîjanan?
4	Bihevre	Kîjanê re?	Kîjanî re?	Kîjanan re?
5	Tevayî	Kîjanê ve?	Kîjanî ve?	Kîjanan ve?
6	Cîwarî	Kîjanê de?	Kîjanî de?	kîjanan de?

 

Nexşe -4- Cînavên kî û çi?

Rêz	Awa	Kî?	Çi?	Mê	Nêr
1	Rast	Kî?	Çi?	Çi jin?	Çi xort?
2	Bang	-----	------	-----	-------
3	Tewandî	Kê?	Çi?	Çi jinê?	Çi xortî?
4	Bihevre	Kê re?	Çi re?	Çi jinê re?	Çi xortî re?
5	Tevayî	Kê ve?	Çi ve?	Çi jinê ve?	Çi xortî ve?
6	Cîwarî	Kê de?	Çi de?	Çi jinê de?	Çi xortî de?

 

Rastnivîsîna rengdêran

Rengdêrên pesinde: Baş, reş, sor, bilind, xweş, geş

Rengdêrên afirandî: Ev rengdêr bi alîkariya paşgîn û pêşgînan tên afirandin.

Paşgîn:

Baz: canbaz, tîrbaz, rimbaz, sextebaz

Kar: Cotkar, alîkar, sextekar

Ker: Zîvker, zêrker, şûrker, hesinker

Van: Bilûrvan, şervan, gavan, şivan

Bend: Solbend, sazbend

Vanî: Aşvanî, xêlvanî, bajarvanî

Gîn: Gulgîn, rengîn, xemgîn, lezgîn, xwazgîn

Yar: Hişyar, bextiyar, kiryar

Dar: Serdar, bindar, guhdar, dildar, evîndar

Anî: mêranî, piranî

Ane: Şahane, hovane

Î: Gundî, çiyayî, giranî, erzanî

Ger: Şoreşger, şevger, dadger, şanoger

Mend: Cegermend, hişmend, hunermend

Gêr: Wergêr, xwegêr, kargêr

Saz: Pîşesaz, dermansaz

Bîn: reşbîn, bedbîn

Pêşgîn:

Hev: Heval, hevrê, hevkar, hevpîşe

Nîv: Nîvro, nîşev, nîvsal

Ho: Hozan, hogir

Rengdêrên hevdinanî:

Bi ketina zêderê çê dibin:

Dilê şad                  Dilşad

Bejna zirav              Bejnzirav

Çavê reş                 Çavreş

 

Bi guhastina peyvan çê dibin:

Bihayê giran            Giranbiha

Roja xweş               Xweşroj

Ji du navan çêdibin: Bavkuştî, dilşewitî

Ji nav û lêker çêdibin: Dilrevîn, dengbêj, mêrkuj, dengir

Ji rengdêr û lêker çê dibin: Xweşgo, pirgo, pakbîn

Pêpelûka rengdêran:

Sor              Sortir            Sortirîn

Sert             Sertir            Sertirîn

Reş              Reştir           Reştirîn

Gelek rengdêr ji bo navekî:

Xortê çelengî jîrî qenc                  Xortê çelengê jîrê qenc

Çiyayê asêyî bilindî pîroz               Çiyayê asêyê bilindê pîroz

Keça rinde bedewe ciwan             Keça rinda bedewa ciwan

Ava zelale kûre xurt                     Ava zelala kûra xurt

Keçên rinde bedewe şoreşger        Keçên rindên bedewên şoreşger

 

Rastnivîsa jimaran:

Yek: Bi (ê) tê tewandin.

1921ê Hezar û nehsed û bîst û yekê.

Ji yekê bixwîne heta dehan.Yek, tewanga xwe nade navdêrê xwe:

Ji yek xortî min pirsî.

Di jimarên hevbend de, bi tenê parçeyê dawî tê tewandin:

Sala 901 ê (Sala nehsed û yekê)

Jimarên 2-20an bi (an) tên tewandin:

Çaran ez dîtim.

Min ji dehan pirsî.

1920an Hezar û nehsed û bîstan.

Ev jimar tewanga xwe didin navdêrên xwe:

Min hesp bi şeş zêran kirî.

Bîst mirovan xwe dan pêş.

Çar salan mim xwend.

 

Jimarên dehtayî (30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100) bi (î) tên tewandin:

Min ji sihî pirsî.

Min ji Çilî re got.

Sala 1990î hezar û nehsedû nodî.

Ev jimar tewanga xwe didin navdêrên xwe:

Min ev wêne bi sed zêrî kirî.

Min ev sal bi Çil pereyî kirî.

1000 û 1000000: Mîna jimarên dehtayî bi (î) tên tewandin:

Hezarî bi hev re digotin: Bijî azadî.

Milyonî digot: Kurd namirin.

Ev jimar tewanga xwe didin navdêrên xwe.

Min ev pirtûk bi hezar pereyî kirî.

Milyon mirivî digotin: Yan serkevtin, yan serkevtin.

Dema hezar bi jimarekê din re be tewanga wê distîne:

Ji çar hezaran yek derket.

Yek hezarê min heye.

Sed hezarî serî hildan.

Eger navdêr di vê rewşê de hebe ne hezar û ne navdêr nayên tewandin:

Min ev tişt bi çar hezar zêr kirî.

Dema jimar ne diyar be û guman li ser hebe bi (an) tê tewandin:

Bi hezaran gelê me serî hildide.

Bi sedan rewşenbîr dibin yek.

Bi milyonan alîkariya şoreşê dikin.

 

Nîv. Dema nîv bi serê xwe be bi (î) tê tewandin:

Nîvî bide min.

Me sêvk bi nîvî kir.

Navdêra nîv li gora tewanga xwe tê tewandin:

Nîv nanî bide min.

Min pênûs bi nîv zêrî kirî.

Nîv sêvê bixwe.

Sed û nîv rojê min kar kir.

Eger nîv bi jimarekê re be li gora tewanga we tê tewandin:

Bîst û nîvan bide min.

Çar û nîvan binivîse.

Sed û nîvî bijimêre.

Yek û nîvê bîne.

 

Jimarnavên didu û sisê, dema bi navedêrekê re tên û dibin rengdêrên jimarî (di) û

(si) dikevin û dibin du û sê:

Min du pênûs kirîn.

Sê sêvan bide min.

 

Rastnivîsîna lêkeran

Radera lêker herdem bi (n) dawî dibe:

Çûn (çûyin), bûn (bûyin), man (mayin), pan (payin)

Kirîn, birîn, çinîn, birîn, kirin, hatin, dîtin, gerandin

 

Gelek lêkerên nederhingêv bi du awa tên nivîsandin:

Meşîn           Meşiyan

Girîn             Giriyan

Kenîn            Keniyan

 

Veguhastina hin lêkerên kurdî

Rader	Fermanî	Nihok	Buhêrk
Ajotin	bajo	dajo	ajot
Alandin	balîne	dalîne	aland
Alastin	balêse	dalêse	alast
Anîn	bîne	tîne	anî
Avêtin	bavêje	davêje	avêt
Axaftin	baxive	daxive	axaft
Barandin	bibarîne	dibarîne	barabd
Barîn	bibare	dibare	barî
Bezandin	bibezîne	dibezîne	bezand
Bezîn	bibeze	dibeze	bezî
Bihartin	bibihêre	dibihêre	bihart
Bihîstin	bibihîze	dibihîze	bihîst
Bijartin	bibijêre	dibejêre	bijart
Biraştin	bibirêje	dibirêje	biraşt
Birin	bibe	dibe	bir
Birîn	bibire	dibire	birî
Bişkaftin	bibişkive	dibişkive	bişkift
Borîn	bibore	dibore	borî
Bûn	bibe	dibe	bû
Çêrandin	biçêrîne	diçêrîne	çêrand
Çêrîn	biçêre	diçêre	çêrî
Çinîn	biçine	diçine	çinî
Çûn	biçe	diçe	çû
Cûtin	bicû	dicû	cût
Dan	bide	dide	da
Danîn	dane	didane	danî
Dirandin	bidirîne	didirîne	dirand
Dirîn	bidire	didire	dirî
Dirûtin	bidirû	didirû	dirût
Dîtin	bibîne	dibîne	dît
Dotin	bidoşe	didoşe	dot
Dûn	bidû	didû	dût
Firandin	bifirîne	difirîne	firand
Firîn	bifire	difire	firî
Frotin	bifiroşe	difiroşe	firot
Gerandin	bigerîne	digerîne	gerand
Gerîn	bigere	digere	gerî
Gestin	bigeze	digeze	gest
Gihan	bigihe	digihe	giha
Gihandin	bigihîne	digihîne	gihand
Gihîştin	bigihîje	digihîje	gihîşt
Girîn	bigirî	digirî	girî
Girtin	bigire	digire	girt
Gotin	bêje	dibêje	got
Guvaştin	biguvêşe	diguvêşe	guvaşt
Hatin	were	dê (tê)	hat
Hejandin	bihejîne	dihejîne	hejand
Hêran	bihêre	dihêre	hêrt
Hêrandin	bihêrîne	dihêrîne	hêrand
Heristin	biherêse	diherêse	herist
Hêrtin	bihêre	dihêre	hêrt
Hiştin	bihêle	dihêle	hişt
Jentin	bijene	dijene	jent
Jîn	bijî	dijî	jî
Karîn	bikare	dikare	karî
Kelandin	bikelîne	dikelîne	keland
Kelîn	bikele	dikele	kelî
Kenandin	bikenîne	dikenîne	kenand
Kenîn	bikene	dikene	kenî
Ketin	bikeve	dikeve	ket
Kirin	bike	dike	kir
Kirîn	bikire	dikire	kirî
Kolan	bikole	dikole	kola
Kotin	bikoje	dikoje	kot
Kuştin	bikuje	dikuje	kuşt
Lerizandin	bilerizîne	dilerizîne	lerizand
Lîstin	bilîze	dilîze	lîst
Maliştin	bimale	dimale	malişt
Man	bimîne	dimîne	ma
Mêtin	bimêje	dimêje	mêt
Mirandin	bimirîne	dimirîne	mirand
Mirin	bimire	dimire	mir
Mîstin	bimîze	dimîze	mîst
Nalandin	binalîne	dinalîne	naland
Nalîn	binale	dinale	nalî
Nêrîn	binêre	dinêre	nêrî
Nihêrtin	binihêre	dinihêre	nihêrt
Nirixandin	binirixîne	dinirixîne	nirixand
Nivîsandin	binivîsîne	dinivîsîne	nivîsand
Nivîsîn	binivîse	dinivîse	nivîsî
Nixumandin	binixumîne	dinixumîne	nixumand
Pan	bipê	dipê	pa
Parastin	biparêze	diparêze	parast
Patin	bipêje	dipêje	pat
Pêçan	bipêçe	dipêçe	pêça
Peyîvîn	bipeyîve	dipeyîve	peyîvî
Pijandin	bipijîne	dipijîne	pijand
Pijîn	bipije	dipije	pijî
Pirsîn	bipirse	dipirse	pirsî
Pişavtin	bipişêve	dipişêve	pişavt
Pûn	bipû	dipû	pû
Qelaştin	biqelêşe	diqelêşe	qelaşt
Qelişandin	biqelişîne	diqelişîne	qelişand
Qeşartin	biqeşêre	diqeşêre	qeşart
Quraftin	biqurêfe	diqurêfe	quraft
Rawestandin	rawestîne	radiwestîne	rawestand
Rêtin	birêje	dirêje	rêt
Revandin	birevîne	direvîne	revand
Revîn	bireve	direve	revî
Rijandin	birijîne	dirijîne	rijand
Rijîn	birije	dirije	rijî
Ristin	birêse	dirêse	rist
Rîtin	birî	dirî	rît
Rizandin	birizîne	dirizîne	rizand
Rizîn	birize	dirize	rizî
Rûniştin	rûne	rûdine	rûnişt
Şandin	bişîne	dişîne	şand
Şewitandin	bişewitîne	dişewitîne	şewitand
Şewitîn	bişewite	dişewite	şewitî
Şikênandin	bişkênîne	dişkênîne	şikand
Şikestin	bişike	dişike	şikest
Simtin	bisime	disime	simt
Sipartin	bisipêre	disipêre	sipart
Şiştin	bişo	dişo	şişt
Sitandin	bistîne	distîne	sitand
Sotin	bisoje	disoje	sot
Sûtin	bisû	disû	sût
Teraştin	biterêşe	diterêşe	teraşt
Tirsandin	bitirsîne	ditirsîne	tirsand
Tirsîn	bitirse	ditirse	tirsî
Veniştin	vene	vedine	venişt
Vexwarin	vexwe	vedixwe	vexwar
Viritîn	bivirite	divirite	viritî
Weşandin	biweşîne	diweşîne	weşand
Weşîn	biweşe	diweşe	weşî
Xebitandin	bixebitîne	dixebitîne	xebitand
Xemilandin	bixemilîne	dixemilîne	xemiland
Xistin	bixe	dixe	xist
Xurandin	bixurîne	dixurîne	xurand
Xwarin	bixwe	dixwe	xwar
Xwestin	bixwaze	dixwaze	xwest
Zan	bizê	dizê	za
Zanîn	bizane	dizane	zanî

 

Lêkerên hevdinanî (cemkirî)

Lêkerên hevdinanî bi yekgirtina lêkerên alîkar û pêşgîn, daçek, nav û rengdêran

çêdibin. Ji lêkerên allikar yên ku lêkerên hevdinanî çê dikin ev in:

Bûn, dan, kirin, birin, xistin, girtin, ketin, birîn, dîtin.

Çend mînak li ser lêkerên cemkirî:

Mînak 1: Pêşgîn û Lêkera alîkar

Hilgirtin, vegirtin, wergerandin, rakirin, vebirînûhwd.

Mînak 2: Daçek û Lêkera alîkar

Lêxistin, pêketin, levhatin, levkirin, jêkirin, pevçûn…    hwd.

Mînak 3: Hoker û Lêkera alîkar

Berxistin, pêşketin, pasxistin,derketin, serketin, peyketin, derkirin… ûwd.

Mînak 5: Rengdêr û Lêkera alîkar

Sarkirin, sorbûn, korbûn, xweşkirin, reşkirin, zerkirin, sazkirin, germkirin,

geşkirin… ûwd.

 

Mînak 6: Nav û Lêkera alîkar

Bersivdan, rêxistin, cihgirtin, gilîkirin, hînbûn, kardîtin, karkirin, dersdan,

guhbirîn, rêbirîn… ûwd.

 

Mînak 7: Lêkerên cemkirî yên ku bêtir ji du parçeyên axaftinê ne.

Têderxistin, malbarkirin, xwejibîrkirin, xwemijûlkirin, bixwebawerkirin,

liberxweketin, devjêberdan, lihevhatin… ûwd.

 

Rastnivîsîna lêkerên hevdinanî

Di veguhastinê de, ev lêker parçe dibin. Her parçeyek bi serê xwe tê nivîsandinê

eger bikaribe wateyeke temam di hevokê de bide. Lê eger parçeyek jê bi serê xwe

ne xwedî wateyeke temam be, cuda nabe û bi lêker ve tê nivîsandinê. lêkerê

hevdinanî bi hev ve tê nivîsandin dema ku mîna nav tê bikaranîn.

Ji mînakên jor ya yekemîn lêker bi hev dihêle û parçe nake ji be ku pêşgînên

hil, ve, wer, re, ve bi serê xwe ne xwedî wate ne. Lê di her şeş mînakên din de

lêker parçe dibe.

 

Çend mînak li ser veguhastina lêkerên hevdinanî:

Min ala rengîn hilgirt.

Ew konê xwe li bihara min vedigire.

Em herdem ala aşitiyê radikin, lê ji şer jî re amade ne.

Ew kengê li hev hatin?

Ez gelekî ber hevalê xwe ketim.

Ev çiqasî xweş dike.

te dinya li ber min reş kir.

We kengê mal bar kir?

Azad gelekî li ber xwe ket.

Ma tu bi xwe bawer nakî?

 

Lêkerên ku bi du awa tên nivîsandin:

Gelek lêkerên nederhingêv yên ku bi (în) dawî dibin, dawiya wan dibe (iyan) jî:

Meşîn           Meşiyan

Kenîn            Keniyan

Gerîn            Geriyan

Westîn          Westiyan

Bezîn            Beziyan

Firîn             Firiyan

Çerîn            Çêriyan

Revîn            Reviyan

Awayê ku bi (iyan) dawî dibe tenê ji bo demên derbasbûyî tê bikaranîne:

Ez westiyabûm.

Pez diçêriya.

 

Paşgînên kesanî û lêkera bûn:

Lêkera bûn li gora kesan mîna paşgînekê li dawiya lêker, nav, rengdêr û cînavan

tê bikaranîn:

Kes	Bûn bi dengdaran re	Bûn bi bêdengan re
Ez	im	me
Tu	î	yî
Ew	e	ye
Em	in	ne
Hûn	in	ne
Ew	in	ne

 

Ew paşgîn bi lêker ve tê nivîsandinê, lê eger bi nav, cînav û rengdêr re be cuda

tê nivîsandin.

Ez difirim

Tu dikenî

Ew dimeşe

Em diçin

Hûn dikirin

Ew direvin

Ez têr im                 Ez birçî me

Tu têr î                  Tu birçî yî

Ew têr e                 Ew birçî ye

Em têr in                Em birçî ne

Hûn têr in               Hûn birçî ne

Ew têr in                Ew birçî ne

 

Veguhastina lêkera bûn:

Ez	bûm	bûme	dibûm	bama	ê bama
Tu	bûyî	bûyî	dibûyî	bayî	ê bayî
Ew	bû	bûye	dibû	ba	ê ba
Em	bûn	bûne	dibûn	bana	ê bana
Hûn	bûn	bûne	dibûn	bana	ê bana
Ew	bûn	bûne	dibûn	bana	ê bana
Ez	bûbûm	ê bûbim	bûbama	ê bûbama	bûbim
Tu	bûbûyî	ê bûbî	bûbayî	ê bûbayî	bûbî
Ew	bûbû	ê bûbe	bûba	ê bûba	bûbe
Em	bûbûn	ê bûbin	bûbana	ê bûbana	bûbin
Hûn	bûbûn	ê bûbin	bûbana	ê bûbana	bûbin
Ew	bûbûn	ê bûbin	bûbana	ê bûbana	bûbin
Ez	dibim	ê bibim	bim	im	me
Tu	dibî	ê bibî	bî	î	yî
Em	dibin	ê bibin	bin	in	ne
Hûn	dibin	ê dibin	bin	in	ne
Ew	dibin	ê dibin	bin	in	ne

 

Fermanî:

Bibe be

Bibin bin

 

Veguhastina lêkerên nederhingêv (ketin)

Ez	ketim	ketime	diketim	biketama	ê biketama
Tu	ketî	ketiyî	diketî	biketayî	ê biketayî
Ew	ket	ketiye	diket	biketa	ê biketa
Em	ketin	ketine	diketin	biketana	ê biketana
Hûn	ketin	ketine	diketin	biketana	ê biketana
Ew	ketin	ketine	diketin	biketana	ê biketana
Ez	ketibûm	ê ketibim	ketibim	ketibama	ê ketibama
Tu	ketibûyî	ê ketibî	ketibî	ketibayî	ê ketibayî
Ew	ketibû	ê ketibe	ketibe	ketiba	ê ketiba
Em	ketibûn	ê ketibin	ketibin	ketibana	ê ketibana
Hûn	ketibûn	ê ketibin	ketibin	ketibana	ê ketibana
Ew	ketibûn	ê ketibin	ketibin	ketibana	ê ketibana

 

Ez		dikevim	ê bikevim	bikevim
Tu	bikeve	dikevî	ê bikevî	bikevî
Ew		dikeve	ê bikeve	bikeve
Em		dikevin	ê bikevin	bikevin
Hûn	bikevin	dikevin	ê bikevin	bikevin
Ew		dikevin	ê bikevin	bikevin

 

Veguhastina lêkerên derhingêv (dîtin):

(Min, te, wî, wê, me, we, wan) dît/dîtin.

Kê kî/çi dît/dîtin?

 

Te, wî, wê, wan	ez	dîtim	dîtime	didîtim
Min, wî, wê, me, wan	tu	dîtî	dîtiyî	didîtî
Min, te, me, we, wan	ew	dît	dîtiye	didît
Te, wî, wê,we, wan	em	dîtin	dîtine	didîtin
Min, wî, wê, me, wan	hun	dîtin	dîtine	didîtin
Min, te, wî, wê, me, we	ew	dîtin	dîtine	didîtin
Te, wî, wê, wan	ez	bidîtama	ê bidîtama	BY
Min, wî, wê, me, wan	tu	bidîta	ê bidîtayî
Min, te, me, we, wan	ew	bidîta	ê bidîta
Te, wî, wê, we, me, wan	em	bidîtana	ê bidîtana
Min, wî, wê, me, wan	hun	bidîtana	ê bidîtana
Min, te, wî, wê, me, we	ew	bidîtana	ê bidîtana
Te, wî, wê, wan	ez	dîtibûm	ê dîtibim	dîtibim
Min, wî, wê, wan	tu	dîtibûyî	ê dîtibî	dîtibî
Min, te, me, we, wan	ew	dîtibû	ê dîtibe	dîtibe
Te, wî, wê, we, wan	em	dîtibûn	ê dîtibin	dîtibin
Min, wî, wê, me, wan	hun	dîtibûb	ê dîtibin	dîtibin
Min, te wî, wê, me, we	ew	dîtibûn	ê dîtibin	dîtibin
Te, wî, wê, wan	ez	dîtibama	ê dîtibama
Min, wî, wê, mw, wan	tu	dîtiba	ê dîtibayî
Min, te, me, we, wan	ew	dîtiba	ê dîtiba
Te, wî, wê, we, wan	em	dîtibana	ê dîtibana
Min, wî, wê, me, wan	hun	dîtibana	ê dîtibana
Min, te, wî, wê, me, we	ew	dîtibana	ê dîtibana

 

Kî kê/çi dibîne/dibînin?

Kiyê kê/çi bibîne/bibînin?

 

Ez	Te, wî, wê, we, wan	dibînim	ê bibînim	bibînim
tu	Min, wî, wê, me, wan	dibînî	ê bibînî	bibîni
ew	Min, te, me, we, wan	dibîne	ê bibîne	bibîne
em	Te, wî, wê, we, wan	dibînin	ê bibînin	bibînin
hun	Min. wî, wê, we, wan	dinînin	ê bibînin	bibînin
ew	Min, te, wî, wê, me, we	dibînin	ê bibînin	bibînin

 

Fermanî: Bibîne                Bibînin

 

Di demên derbasbûyî de, lêkera derhingêv bi berkar ve tê girêdanê û li gora wî

tê veguhastinê. Kiryar di awayê tewandî de berkar di awayê rast de tê bikaranînê.

 

Nakirina lêkeran:

Di nakirina demên niha û pêşerojê de lêker (na) distîne, lê di demên derbasbûyî de

(ne) distîne. Na û ne bi lêker ve tên nivîsandinê. Eger lêker hevdinanî be na û

ne dikevin pêşiya parçeyê dawî.

Lêkerên karîn û zanîn, di hemû deman de, (ni) distînin.

Ez nakevim

Ez neketim

Ez nizanim

Ez nikarim

 

Di lêkeran de darêja hatin- kirin:

Darêja hatin-kirin (pasîv) bi alîkariya lêkera hatin tê xebitandinê. Bi tenê

lêkera hatin tê veguhastinê û lêkera din di awayê raderî de dimîne. Ji bo

lêker ji navê raderî cuda bibe baştir e ku dawiya wê (ê) bistîne.

Ez têm kuştinê.

Ez hati bûm girtinê.

Bila ez bihatama girtinê.

Ez dihatim mirinê.

 

Rastnivîsîna peyvên neguhêrbar:

Ev peyv di hevokê de herdem mîna xwe dimînin.

Peyvên neguhêrbar ev in:

- Hoker

- Daçek

- Gihanek

- Bang

 

Rastnivîsa hevokan

Di hevokê de rêzkirina peyvan:

Bi gelemperî hevok bi vî awayî saz dibe

Kiryar	Berkar	Agahî (lêker)
Min	nan	xwar
Min	gul	av da
Te	pênûs	kirî

 

Di lêkerên nederhingêv de, yên ku bizava wan ber bi aliyekî ve ye, mîna: Çûn,

ketin, hatin .ûwd. Her wiha lêkera bûn dema wateya bibe, dibe distîne, rêzkirina

peyvên hevokê bi vî awayî çêdibe.

Kiryar	Agahî (lêker)	Berkar
Ez	diçim	zanîngehê
Hêvî	çû	çiyê
Gulê	ket	şikeftê
Şêrîn	dibe	mamoste

 

Rêzkirina cînavan:

Eger, di hevokê de, gelek cînav hebin li gora rêza xwe li pey hev tên:

Ez , tu, ew, em, hun, ew.

Min, te, wî/wê, me, we, wan.

Ez, tu û ew em diçin bajêr.

Em û hun bi hev re nehatin dawî.

Me û wan pêmanek danî.

Cînavê nîşandinê:

Eger babet û jimara van cînavan yek be, di hevokê de, du navdêr dikarin bi

cînavekê re bên.

Ez vê gulê û vî baxçeyî dibînim.

Ez vî rez û baxçeyî dibînim.

Vî hespî û van mehînan bikire.

Vî hesp û kerî bikire.

 

Di rastnivîsîna hevokan de nuqteşanî

Di nivîsandinê de, birên axaftinê bi alîkariya nîşanan ji hev cuda dibin. Ev

nîşan dawiya hevokê, wateya parçeyekî jê yan jî, daxwaza wê pêş me dikin. Li

hêla din ev nîşan, di xwendinê de cihê rawest û bîndanê jî, diyar dikin. Ji bo

van nîşanan niqteşanî tê gotinê. Nîşanên niqteşaniyê ev in:

. Niqte, xal

, Bihnok

? Niqtepirs

! Niqtebang

: Niqtecot

; Niqtebihnok

( ) Kevanek

“ “ Dunik

- Xêzek

- Bendek

 

Niqte: Ev nîşan dawiya hevokê pêş me dike.

Duh, ez çûm Amedê. Min şal û şapik kirî. Li wir min hevalekî xwe dît. Em gelekî

bi hev şabûn. Li nava bajêr, min tiştên balkêş dîtin. Lêşkeran bi hezaran kolan

dagirti bûn.

 

Bihnok: Ev nîşan, di nivîsandinê de pir pêwist e. Cihên ku digire ev in:

1. Cihê gihaneka (û) digire.

Hogir, Azad, Rojîn û Rewşen ji bajêr tên.

Kurd hişyar in, dost û dijmin ji hev nas dikin, xwedî bawerî ne û riya xwe baş

dizanin.

2. Dikeve navbera parçeyên hevokê yên biçûk, lê bi mercê ku wateya hevokê neyê

guhêrandin.

 

a. Piştî jî tê.

Çiya, cihê rûmeta me, hem jî, ji pîrozayiyên me ne.

 

b. Di de, di re, bi ve, ji re, ûwd, di navbera du bihnokan de cih digirin.

Di rewşên awerte de, hevalên me, ji min re, dibin şîretkar.

Ez, ji te re, dibêjim ku em biçin çiyê baş e.

 

c. Li paşiya cînava girêkî ku tê.

Mirovê ku, te dît şoreşger e.

 

ç. Eger ku bi wateya heke be jî, dîsa li paşiya wê tê.

Ku, tu bê mala me em ê çayê vexwin.

Ku, ez biçim bajêr ez ê şalekî xwe bikirim.

 

d. Dikeve pêşiya ku ya gihanek ya ku li pey lêkeran tê.

Ez gelekî ber xwe ketim, ku ez neçûm serdana hevalê xwe.

Ez matmayî mam, ku te wisa got.

 

Ev çi zeman e em ketinê, ku rovî bi şêran tên naskirinê.

 

e. Piştî kiryar tê dema ku ji lêker dûr dikeve.

Şêrîn, di rojeke bi berf û baran û bager de hat rûdinê.

Ez, di sala hezar û nehsed û şêstî de, ji dê bûme.

Reşo, ji ber ku nizane bixwîne matmayî dimîne.

 

ê. Piştî banglêkirinê tê.

Mizgîn, li min binihêre û gotinên min guhdar bike.

Xebat, ku tu çûyî Şerefdînê silavan li hevalan bike.

 

Niqtepirs:

Dikeve paşiya hevokên pirsyariyê.

Tu kengê ji welêt hatî?

Ew çi dixwaze?

Çend leşger hatin gund?

 

Niqtebang:

Dikeve paşiya bangan û hevokên bi wan re.

Ax! Ev çi zemanekî xirab e!

Xwedêyo! te çawa li hev anî!

Oh xweş! çi mizgîneke baş e!

 

Niqtecot:

Dikeve paşiya hevokê ku tiştek tê gotin yan hejmartin:

Beyana sibê bû, dema bavê min ji xew hişiyar bû û got: Ev çiya ji şer û kûştinê

natirsin.

 

Niqtebihnok:

Dikeve navbera hevokên ku bi hev re girêdayî ne û wateya hev temam dikin.

Reşo, bilez ji malê derdikev; wisa xuya ye ku tiştekî pêwist qewimî ye.

 

Kevanek:

Peyvên ku bi sebebekê dikevin hevokê dikevin nav kevanekan. Rakirina wan jî,

wateya hevokê naguherîne.

 

Dunik:

Peyvên ku ji cihekî din tên guhastinê di nava dunikan de tên nivîsandin.

 

Xêzek:

Eger nivîsandin ket awayê axaftinê û peyvbêj hat guhartinê, li pêşiya hevokê

xêzek tê nivîsandin.

 

Bendek:

Dikeve navbera du peyvên ku hogiriyek di navbera wan de heye.

Birca-belek

Kaniya- sipî

Bedir-xan

 

Çavkanî

Rêzimanê Kurdî, C.Bedixan, R. Lescot

Gramera Zimanê kurdî, Q.Kurdo

Rêzimanê Almanî Yê Nû, R. Luschr û R. Schäpers

Zeichensetzung (Almanî), P. Habecker

Rêzimanê kurdî, F. H. Sagniç

Kovara Hawar, C. Bedirxan

Kovara Stêr

Kovara Rewşen

Rojnameya WELAT

Navên Kurdî, H. Kartal

Xebateke neçapkirî, H. Kartal

20 Lektionen für Deutsche; Z. Haco

Zimanê Kurdî yê Yekgirtî, Jemal NEBEZ

Kovara Roja Nû