Naverok

Gelê Kurdistanê ji berbanga dîrokê ve di bin nîrê bindestiyê de êş û zorê dikişîne. Her tiştên Kurdan ketine ber bayê talan û wêrankirinê. Badev û firtoneya koledariyê serax û binaxa me bi bêbextî dimale. Dijmin, kelepor û kevnetoreyê me jibo xwe bi kar tîne. Hebûn û kesbûna me di bin seqem û berfa mêtingeriyê de dilerize û bêçare hêdî hêdî diçilmise û tê pişavtinê. Zimanê me jî, mîna endamekî bingehîn ji hebûna me ya netewî dibe armanca êrişên hovane. Jiber ku ziman hêlîna gel e. Hêlîna dîrok, çand, tore û hemû nirx û bihayên netewî ye. Lew re bûye armanca yekemîn ji lêdanên mêtingeran re. Jibo ku dijmin gelê me ji meydanê rake, lêdana mirinê avêtiye zimanê kurdî. Lew re baş zanibû ku kuştina zimanê kurdî, kuştina netewa kurd bi xwe ye. Kuştina kurdayetî û kesbûna kurdî bi xwe ye. Ev rastiyek e ku mirov nikare jiber çavan bixe. Di dirêjahiya dîroka Kurdistanê de, dijmin ev ramyarî bi rê ve biriye. Di dema serdariya Ereban de, Omerê Kurê XETAB, zimanê kesê ku bi kurdî dipeyîvî jê dikir. Herwiha piştî binkevtina serhildana Dêrsimê, pêşniyaza I. INONU ew bû ku qirkirinên sipî bên pêkaninê. Jibo kuştina giyana serhildêr û berxwedêr li cem Kurdan qişleyên leşkerî hatin avakirinê û sêwiyên ku dê û bavên wan hatibûn kuştinê bi mejî û ramana kemalî tê de hatin xwedîkirinê. Armanca yekemîn ji van dibistanên di nav qereqolên leşkerî de ew bû ku tore, ziman, dîrok û kesbûna Kurdayetî bi nifşên kurdî bidin jibîrkirinê. Lê tevî van êrîş û qedexekirinan jî, zimanê kurdî liber xwe da. Di çiya, şikeft û asêgehên Kurdistanê de, ji hêla gelê Kurdistanî ve hat parastin. Ev jî, encama resenî û xwezayiya zimanê kurdî û taybetiyên gelê kurd in.

Zimanê me zengîn, pak, ciwan û xweş xwe gihand îro, lê mixabin ku heta niha abc û rêzimaneke yekbûyî û hevgirtî jibo wî peyde nebûye. Ev jî, ji rewşa bindestîya welat tê. Bi tenê ev daxwaz di nav welatekî serbibxwe û azad, ji hêla dezgeheke netewî ve pêk tê. Îro hoyên xweyî û babetî derfet û karînan didin jibo birêvebirîna vî karî. Di vê derbarê de pêwîst e, ku herkes çi dizane bide gelê xwe. Lew re ku pêdiviya zimên jibo Kurdan mîna xwarin û vexwarinê ye.

Gelek rewşenbîr û zimanzan ji vê xebatê ditirsin. Çêkirina rêzimanekî bê kêmayî dikin bihane û li dijî vî karî derdikevin. Gelek jî, dityarên nexweş yên mîna :" Pêwîstî bi gelek zimanzanan nîn e " tînin ziman. Zimanzanî jî, mîna her zanistîşax merc û hoyên wê hene. Lêkolînên ku dibin, giring e bi awayekî zanistî bin.

Ez jî, mîna kurdekî welatperwer xwe berpirsiyarê pêşvebirina vê xebatê dibînim. Li gor karîn û derfetên xwe, çiqas kêm bin jî, ezê xwe berdim nav gulistana zimanê Kurdî. Xwe bi gul û çîçekan bixemilînim. Herdem jî, mezintirîn mamosteyê min di vê derbarê de zimanzan û têkoşerê serxwebûn û azadiya Kurdistanê Osman Sebrî ye.

Min rêzimanê CELADET BEDIRXAN bingeh girtiye û bi dîtinên zimanzanên din temam kiriye. Di gelek cihan de min kêmayî li gor ramana xwe dagirtine. Helbet, ev lêkolîn ne bê kêmayî ye, lê hêviya min ew e ku bigihîje armanca xwe û xwendevanên zimanê kurdî jê sûd bigirin.

Selîm Biçûk

1. Ziman, rêziman û hêmanên zimanê kurdî

1.1. Ziman çi ye?

Ziman, desteka têgihîştina mirovan e. Bê vê destekê jiyan û pêşveçûna bajarvanî nabe. Ziman bi dengên ku ji dev, lêv, dinan, qirik, ziman û bêvil dertên pêk tê. Herwiha bi van dengan zimanê devikî ( axaftin, peyîvîn ) çêdibe. Lê jibo zimanê nivîskî her dengekî ku tê bihîstinê liser kaxezê, bi nîşanekê tê naskirinê. Ev nîşan jî, bi tîp (herf ) tê bi navkirinê. Dema ku em dibêjin: Aş, em du dengan dibihîzin, dengê tîpa ( a ) û dengê tîpa ( ş ). Her yek bi nîgarekê tê nivîsandinê: A, ş

Jibo zimanê kurdî (31 ) sî û yek tîpên latînî hatine danînê. Zimanzanê birûmet CELADET BEDIRXAN sî û yek deng di zimanê kurdî de pejirandine. Bi rastî, ev in dengên bingehîn di kurdî de. Lê hîn ( 6 ) şeş dengên din hene, ew jî ev in: Xw Ç K P R T.Tîpa pevdeng û pênc tîpên cêwî, yên ku cihê du dengên nêzî hev digrin kêm in. Ji bilî van tîpan sê dengên din ku ji zimanê erebî ne, cihên xwe di nav dengên zimanê kurdî de digrin: A(ع), X(غ), H(ح).

Her tîpek dengdar yan jî, yekgirtina bêdengan bi dengdarekê re dengekî çêdike, mîna:
A Av - ketin ( ke - tin ). Jibo vî dengî kît ( birge ) tê gotinê. Her çend kîte bêjeyekê
( peyvekê ) çêdikin, mîna: Serxwebûn Ser - xwe - bûn.

Rêzkirina çend peyvan jî, hevokek xwedî wate çêdikin mîna: Em serxwebûn û azadiyê dixwazin. Axaftin jî, bi rêzkirina hevokan pêk tê:

Jibo pelixandina bêrûmetiya sedsalan, jibo jiyaneke bişeref û rêzdar, jibo gihîştina karwanê mirovahiyê, me bi destekî pênûs û bi yê din qilêş hilgirtiye. Berê me li çiyayên Kurdistanê, hêlînên baz û şêran. Me ev rê girtiye. Em bi xwîna sor vedikin û dişopînin, jiber ku: Ji serxwebûn û azadiyê bi rûmetir tiştek nîn e.

1.2. Hêmanên zimanê Kurdî

Mîna ku li jor diyar dibe, di zimanê kurdî de ( 4 ) çar hêmanên bingehîn hene ku liser
ava dibe û pêk tê:

1.2.1. Tîp

1.2.2. Kît

1.2.3. Peyv

1.2.4. Hevok

1.3. Rêziman çi ye?

Tevahiya bend û rêzanên rastaxaftin û rastnivîsandina zimanekî bi Rêziman tê bi navkirinê. Rêzimanê kurdî rastaxaftin û rastnivîsandina zimanê kurdî bi bend û rêzanan şirove dike.

1.2.1. Tîp û dengên zimanê kurdî

Tîp nîşanên ku liser kaxezê bi nivîsandin dengên zimên didin nasîn.Tevahiya van tîpan
abc ya kurdî pêk tînin. Abc ya kurdî ya latînî ji ( 31 ) sî û yek tîpan tê sazkirinê:

A a Tîpa yekemîn e , ji abc ya kurdî. Bi serê xwe dengekî dirêj, ji kûraniya qirikê,
bi vekirina dev derdixe. Bi lêvkirina vê tîpê re ba ji nav devê mirov dertê û vekirina dêv
hinekî dom dike : Av, al, agir, Alan, Azad, ax, aram, aş ...

B b Tîpa duyemîn e, di abc ya kurdî de. Bi anîna her du lêvan ser hev peyde dibe
û bi serê xwe tu dengan nade : Bav, baz, berber, baran, Botan, barbar,...

C c Bi serê zimên ji hêla jorîn ve peyde dibe, yan ku bi danîna serê zimên ser perçeyê
jêrîn ji nav devî. Ev tîp dengekî bi çingênî derdixe: Can, cer, ciwan, cercer, co, cobar,...

Ç ç Mîna ( c ) bi alîkariya serê zimên peyde dibe û dengekî bi çingênî derdixe. Bi du
awa tê bikaranînê:

Awayê nerm:

Çêlek - çîrok - çîn - çivîk - çilmisîn...

Awayê sert :

Ço - çol - çîmen - çayê - çal - çayir ...

D d Bi alîkariya serê zimên ku li dinan dikeve peyde dibe:

Dad, derd, dem, dê, dîmen, dûman, dadvan,...

E e Dengdareke xweser e. Bi vekirina dev û rakirina lêv û dinan ji ser hev, dengekî
kurt yekcar ji baniyê qirikê derdixe: Ez, em, ezber, erzan, encam, efsane,...

Ê ê Tîpeke dengdar e. Ji baniyê qirikê, bi vekirina dev û rakirina lêv û dinanan ji ser
hev dengekî dirêj derdixe: Êl, êm, êvar, êzing, êş, êrîş, êrdim, …

F f Ev deng bi alîkariya lêv û dinanan çêdibe. Lêva jêr dikeve navbera dinanên jêr û jor û hinekî tê qerisandinê.Lêva jor jî, hildayî dimîne: Fener, ferman, fêrbûn, Ferfûr, Fanos, ...

G g Ev deng liser nîvê zimên ji jor ve çêdibe. Nîvê zimên bi ser şikefta devî ya jor de tê qerisandinê û lêv û dinan vekirî dimînin: Ga, gur, gul, guh, gel, gamêş, ger, gez, …

H h Ev deng ji qirika mirov bi hûkirinê dertê. Herwiha dev, lêv û dinan vekirî dimînin:

Hawar, huner, hozan, hêz, herêm, hêvî , hêja, …

I i Ev dengdar bi vekirina dev dengekî kurt û yekcar ji nîvê qirikê derdixe. Di destpêka peyvên kurdî de nayê bikaranînê. Herwiha di dawiya peyvan de jî, ji bilî çend daçekan nayê bikaranînê, mîna: Bi, ji, çi, di,...

Kirin, birin, mirin, bilbil, dirinde, Dimdim...

Î î Ev dengdara xweser bi vekirina dev, lêv û dinandengekî dirêj ji nîvê qirikê derdixe:
În, îşev, îsal, înan, îcar, îsot...

J j Ev deng ji pişt dinanan peyde dibe. Mirov binê zimanê xwe bi ser pişta dinanan
ve hinekî diqerêse û vî dengê bi xuje xuj derdixe: Jar, jîn, jiyan, jîjo, jêr, jor, jîr,jajî

K k Ev deng ji nîvê pişta zimên bi alîkariya şikefta dev ya banî peyde dibe.
Ev tîp cihê du dengan digre.

Awayê nerm: Ker (nabihîse), kil, kor, kin, ka (pûşê hûr), kadîn, kavil, kar (çêlika bizinê)...

Awayê sert : Ker (bar radike), kum, kun, kar (îş), kole, kol, kaxez, ka (bide min),

L l Ev deng bi alîkariya serê zimên ji nîvê zimên dertê: Lal, lale, lûle, Leyla,
Lezgîn, leylan, Lor...

M m Ev deng bi girtina dev û dinan û danîna lêvan ser hev ji bêvilê dertê:

Mar, mêr, mal, mê, Memo, Med, meymûn, mom...

N n Bi alîkariya serî û nîvê pêşzimên bi hildana lêvan ji ser hev ji bêvilê dertê:

Nan, narîn, nalîn, Nermîn, nûner, nîşan, Nişmîn...

O o Ev xweser dengekî dirêj ji nav dev bi vekirina lêv û dinan derdixe:

Ol, ode, Oso, ocax, olk, oldar...

P p Ev deng bi danîna her du lêvan ser hev dertê û bi du awa tê bikaranînê:

Awayê nerm: Pîr (bi emir), pepûk, pîvaz, pêlav, pembû, pîrejin...

Awayê sert: Pere, por, pirç, perçe, pûş, poşman, pîr (rêberê dîn)

Q q Ji nîvê qirikê dertê: Qaz, quling, qîz, Qamişlo, qirik, qijik, qîrên, qoq,...

R r Ji serî û nîvê pêşzimên peyde dibe û bi du awa tê bikaranînê:

Awayê nerm: Rol, reben, rêwî, rê, rik, rim, rimbaz

Awayê sert: Reş, rewş, rabûn, rewşenbîr, req...

S s Ev deng ji nav dinan bi fîtîkdanê peyde dibe: Sal, sor, sar, sol, sîr, sersal, sosin...

Ş ş Ji pişt dinanan û bi alîkariya binê zimên peyde dibe: şor, şûr, şîr, şar, şir, şêr,
şoreş, şeş,...

T t Bi alîkariya dinanan û serê zimên peyde dibe û bi du awa tê bikaranînê:

Awayê nerm: Tîr, tirî, tûr, tîtî, tilûr, tîj...

Awayê sert: Tirş, teşî, teşt, tor, ter...

U u Ev dengdara xweser bi vekirina lêv û dinan ji nav dev yekcar û kurt derdikeve.
Di pêşiya peyvan de nayê bikaranînê.Di dawiya peyvan de jî, bi awakî sinorkirî tê mîna:
Tu, ku, du,...

Kur, gur, kum, xurde, gumgum, qure

Û û Ev dengdara xweser bi vekirina dev, dinan û lêvan ji nav dev dirêj derdikeve û
vekirina dev hinek dom dike: Ûrg, kûr, rû, mû, dû, çûn, bûn...

V v Ev deng bi alîkariya lêv û dinan peyde dibe. Lêva jêr em dikin navbera dinanên jêr
û jor û hinek diqerêsin: Vedan, volkan, viyan, vîn, veşartin, valabûn...

W w Ev deng di nav lêvan de peyde dibe. Bi alîkariya dengdaran tîpên siwar çêdike
û ew bi xwe jî, nîv dengdar e: Wa, we, wê, wi, wî, ew, -êw.

Bi alîkariya tîpên bêdeng jî, pevdengan çêdike, wek: Xw, kw, gw.

Wan, welat, wêran, windabûn, wî, ew,

Xwarin, xweser, xwê, xwîn, xwinav

Gwêz, gwîtin, kwîr, kwînêr...

X x Ev deng ji nîvê qirikê dertê:Xanî, xort, xebat, xizim, xunav, xirab, xezal,....

Y y Ev deng ji nîvê pişta zimên peyde dibe. Nîvdengdar e û bi alîkariya dengdaran tîpên siwar çêdike: Ya, ye, yê, yi, yî, ey.

Yar, yek, gulîyên sor, neteweyî, eywan...

Z z Tîpa dawî ye ji abc ya kurdî. Dengê wê ji nav dinanan peyde dibe.

Zozan, zevî, zor, zindan, zerzûr, Zerê,

1.2.1.1. Abc ya Kurdî

Abc ya kurdî ( 31 ) sî û yek tîp in û li du beşan par ve dibin:

Tîpên gir ( girek ):

A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S ş T U Û V W X Y Z

Tîpên hûr ( hûrek ):

a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

1.2.1.2. Tîpên dengdar

Di zimanê kurdî de ( 8 ) heşt tîpên dengdar hene:

A E Ê I Î O U Û

Bi lêvkirina van tîpan mirov devê xwe ji hev vedike. Her tîpek jî, bi serê xwe dengekî derdixe.

A a kar şar

E e ker şer

Ê ê kêr şêr

I i kir şir

Î î kîn şîn

O o kor şor

U u kur gur

Û û kûr şûr

Li gor Kurtî û dirêjahiya dengê van tîpan di nav xwe de, li du beşan par dibin:

1.2.1.2.1. Kurtedeng: E I U

E e ez, em, ber, şer, berber, ezber, pale

I i Dimdim, bilbil, dil, mirin, kirin, min

U u tu, gul, guh, kum, kur, Kurd, durust

1.2.1.2.2. Dirêjedeng: A Ê Î O Û

A a av, al, ap, Alan, bav, Dara, baran

Ê ê êl, êm, êrîş, dêm, rê, mêr, Bêrîvan

Î î în, îro, îşev, dîn,jîn,şîn, zîn, sîr, şîr

O o ol, ordek,olk,Oso,Soro, Bozo,sor

Û û ûrg, tûr, şûr, rû, mû, kûr, dûr, hûr

1.2.1.3. Tîpên Dengdêr:

Di zimanê kurdî de (23) bîst û sê tîpên dengdêr hene. Ev tîp bi serê xwe tu dengî nadin.
Tîpên dengdêr ev in: B C Ç D F G H J K L M N P Q R S Ş T V W X Y Z

1.2.1.4. Pevdengtîp

Ev tîp ji yekgirtina du tîpên bêdeng û dengdarekê çêdibin:

xw xwa, xwe, xwê, xwi, xwî.

gw gwê

kw kwî

Xwa: Xwarin, xwazgîn,xwas,...

Xwe: Xwere, xweser, xwelî, ...

Xwê: Xwêdank, xwêsî, ...

Xw : Xwinav, xwirde, xwirdekar,...

Xwî: Xwîn, xwînxwar, xwînî, ...

gwê   gwêz
gwî    gwîtin
kwî    kwîr kwînêr

1.2.1.5. Siwartîp

Ev tîp bi yekgirtina tîpên ( y, w ) û dengdaran çêdibin:

Y : Ya, ye, yê, yi, yî, ey.

W: Wa, we, wê, wi, wî, ew, êw, aw.

Y yar, yek, Darayê Kurd, mayin, çiyayî, meydan,...

W Wan, welat, wêne, windabûn, wî, xew, dêw, daw

1.2.1.6. Cêwîtîp

Ev tîp bi du awa tên bilêvkirinê û di ziman de cihê du dengan digirin. Cêwîtîp ev in:

Ç K P R T

Her tîpek ji van du dengan derdixe, dengekî nerm û yekî sert

Tîp	Awayê nerm	Awayê sert
Ç	çem çêlek Çîrok	ço çap çep
K	ker kil kezeb	ker kum kol
P	pîr pêlav pîvaz	pîr per pirç
R	rût rûn rêzan	reş rewş razan
T	tûr tîr tirî	têr tor teşî

1.2.1.7. Rastnivîsandina Tîpan

1.2.1.7.1. Tîpên gir û hûr:

Di nivîsandina kurdî de, ji van rewşên ku em li jêr rêz bikin û pê ve her gav tîpên hûr tên nivîsandinê:

1. Nasnav ( Navên bernas ):

Ev nav bi tîpa gir dest pê dikin û tevayî jî, tîpên gir bên nivîsandinê, rast e. Wek:

Azad > AZAD
Xebat > XEBAT
Şêrîn > ŞÊRÎN
Amed >AMED

Qamişlo > QAMIŞLO
WAN > WAN

Botan > BOTAN
Bagok >BAGOK

2. Hevok (Pevek):

Herdem bi tîpa gir dest pê dike.

Wek:Şoreşa Kurdistanê xwe gihandiye koçbera şerê gelî. Di şerê gelî de jî, hemû hêzên civatê dibin eniyên cengê. Îro li Kurdistanê her gund, her bajar li hember dijmin, eniyeke cengê vedike.

3. Dema mirov bixwaze bêjeyekê yan jî, navekî di hevokê de berçav bike jibo balkêşîyê bi tîpên gir di navbera du kevanên biçûk de dinivîse. Wek: Li welat " ÇAPKIRIN "a pirtûkan qedexe ye.

Ji " SERXWEBÛN " û " AZADI " yê bi rûmetir tiştek nîne.

4. Sernivîsên gotar û nivîsaran bi tîpên gir dest pê dikin yan jî, tevahî bi tîpên gir tên nivîsandinê.

Wek: Enîşka Rêzimanî > ENÎşKA RÊZIMANÎ.

5. Navên pirtûk, rojname û kovaran bi tîpa gir dest pê dike yan jî, tevayî bi tîpên gir tê nivîsandinê.

Rêzimanê Kurdî > RÊZIMANÊ KURDÎ

Rewşen > REWşEN Lêkolîn > LÊKOLÎN

Welat > WELAT Avaşîn > AVAşÎN

6. Textik û tepikên rêklam û bangeşiyê û balkêşan (lafte ) bi tîpên gir dest pê dikin yan jî, tevayî bi tîpên gir in :

BIJÎ SERXWEBÛN Û AZADIYA KURDISTAN

1.2.1.7.2. Hatina tîpên dengdar li pey hev

Di zimanê kurdî de du dengdar di bêjeyekê de yan jî, di bêje û paşgînekê de li pey hev nayên,di vê rewşê de tîpên :

( Y,W, H ) dengdaran ji hev dûr dikin.Mîna:

Gî - an Giyan.

Du - emîn Duwemîn.

Dirêja - î Dirêjahî

Tîpa (w ) dema bi vê delametê radibe bi tenê li pey van dengdaran ( o, u, û ) tê, jibo ku lêvkirina bêjeyê neyê guhertinê. Mîna:

Ez di rêza duwemîn de bûm.

Duwekî tarî ji agirê petrolê dertê.

Min serşoweke fireh ava kir.

Tîpa (H) di şûna tîpa (Y) de tê bikaranînê , di bêjeyên mîna:

Dirêj dirêjayî dirêjahî

Teng tengayî tengahî

Reş reşayî reşahî

Ji hêla din ve gelek bêjeyên kurdî yên ku bi tîpa ( h ) dest pê dikin, bi demê re ev tîp ketiye û bi dengdarekê dest pê dikin, mîna :

Êrîş hêrîş

Awa hawa

Ûrde hûrde

Êl hêl

Evîn hevîn

Elb helb

Avêtin havêtin

Dema ev bêje dibin berbarê vê rêzanê vedigerin ser reseniya ( eslê ) xwe. Mîna:

Bi êrişên tund gerîla dijmin dipelixîne.

Bi hêrişên tund gerîla dijmin dipelixîne.

Bi awakî sert ez rabûm.

Bi hawakî sert ez rabûm.

Pêavêtin Pêhavêtin

Tîpa ( Y ), di hemû rewşên din de, bi delameta jihevdûrkirina dengdaran radibe. Mîna:

Gundiyekî got : " Çiya em in , me bombe bikin ".

Bêjeyên ku bi dengdaran dest pê dikin, dema li dû daçekan tên, ev daçek dikarin
dengdarên xwe bavêjin. Mîna :

Ajotin bi ajo bajo

Anîn bi îne bîne

Axaftin biaxife baxife

Di nivîsandina kurdî de zêder ( a, ê, ên ) mîna paşgînan tên pejirandinê, dema dawiya
bêjeyê dengdar be, tîpa " y " dikeve pêşîya zêderê . Mîna: Çiyayê Cûdî pîroz e .

1.2.1.7.3. Yekgirtina Tîpan

Di kurdî de du tîpên mîna hev di bêjeyekê de, li dû hev nayên. Di vê rewşê de yek
jê dikeve. Mîna:

Xurt - tir xurttir xurtir

Paş - şîv paşşîv paşîv

Deng - gir denggir dengir

Derd - dar derddar derdar

Di zimanê kurdî de çend tîpên ne ji hev digihîjin hev û dengekî nû çêdikin yan jî,
cih didin tîpeke nû. Ji yekgirtina tîpên ( xw) û (gw ) bi dengdaran re pevdeng çêdibin : Xwa, xwe, xwê, xwi, xwî.

Gwê, gwî, Kwî, kwê.

1.2.1.7.4. Cîguhertina tîpan

Di zimanê kurdî de gelek dengên nêzî hev hene. Di peyvajowê de gelek caran li gor devok û zaravên kurdî cihê xwe bi hev guhertine. Mîna :

( v ) û ( f ) Hevt heft

Sekevtin serkeftin

Hevsar hefsar

Hêrivandin hêrifandin

(v) û (b) Av ab

Bav bab

Lêv lêb

Gulav gulab

( z ) û ( s ) Leyiztin leyistin

Paraztin parastin

Bihîztin bihîstin

( j ) û ( z ) Jîrek zîrek

Jeng zeng

Jehir zehir

( v ) û ( w) Serkevtin serkewtin

Av aw

(b) û ( w) Xirab xiraw

1.2.1.7.5. Bihevguhertina dengdaran

Tîpên (eh) dema di yek bêjeyê de, li dû hev bên, ev herdû tîp dikevin û cihê xwe didin tîpa (a).

Çehv Çav

Xwehr Xwar

şehr şar

Kehr Kar

Behr Bar

Mehr Mar

Çehr Çar

Tîpên (ih) dibin ( î )

Cih Cî

Sih Sî

Mih Mî

Bih Bî

Rih Rî

Tirih Tirî

Tîpên (uh) dibin (o) yan jî ( û )

Cuh Co

Duh Do

Buhtan Botan

Duhtmam Dotmam

Cuhtkirin Cotkirin

Cuhtin Cûtin

Nuh Nû

Di van rewşan de kurtedeng cihê xwe dide dirêjedengê.

Dema di bêjeyekê de dirêjedengên ( î, û ) dikevin pêşiya dengdareke din û bi tîpên
( y, w ) ji hev tên vekitandinê, ev dirêjedeng cihê xwe didin kurtedengên ji babeta xwe ,
anku ( î )dibe( i ) û ( û ) dibe (u). Wek:

Çiyayîyê mêrxas Çiyayiyê mêrxas

Gundîyek Gundiyek

Dûwek Duwek

Mûwek Muwek

Bûwer Buwer

Bêjeyên mîna (dê, rê ...) dibin:

Diya Riya

Diya min Riya min

Di navên nêr de , dema tîpa (a) hebe, bi tewandinê dibe ( ê ).

şervan şervên

Ga Gê

Nan Nên

Gavan Gavên

Derman Dermên

Alan Alên

Dîwar Dîvêr

Lêkerên pirkîte, dema dengê dawî ne ( i ) be ,di fermaniyê de tê zîvirandin û dibe ( i ).

Axaftin axaf axif diaxife baxife

Cemedîn cemed cemid dicemide bicemide

Li gor hin devokan ev tîp dibe ( ê ) .

Baxêfe Balêse ( Alastim )

Lêkerên derhingêv yên ku bi ( andin ) dawî dibin di fermaniyê de ( a ) dibe ( î ) .

kelandin dikelînim bikelîne

Gerandin digerînim bigerîne

Kenandin dikenînim bikenîne

Revandin direvînim birevîne

1.2.2 Kît

Kît di bêjeyê de parçeyê biçûktirîn e ku nema tê parçekirinê, ev jî, bi tîpên dengdar pêk tê.

Xebat: Bêjeyeke dudeng e ( xe - bat ). ( Xe ), dengê yekemîn e. ( Bat ) jî,
dengê dûwemîn e. Her dengek ji van nema tê parçekirinê. Em nikarin (xe), wiha parçe bikin: x - e.

Herwiha ( bat ) jî, nayê parçekirinê.

Ba: Bêjeyeke yekdeng e, nayê parçekirinê. Di bêjeyê de çend tîpên dengdar hebin, hewqas deng hene, liser vî bingehî bêjeyên kurdî li gor hejmara tîpên dengdar bi vî awayî tên parkirinê:

1.2.2.1. Bêjeyên Yekdeng

Di van bêjeyan de tîpeke dengdar heye. Mînak:

Dê , bav, bar, av, xak, ap, şar, dar, ji, bi, li, yek, kir, bir, mir, çû, bû, deng, bang,...

1.2.2.2. Bêjeyên Dudeng

Hacer Ha - cer

Baran Ba - ran

Karwan Kar - wan

Hêvî Hê - vî

Di van bêjeyan de du tîpên dengdar hene û bi du dengan tên parçekirinê.

1.2.2.3. Bêjeyên Sêdeng

Serkevtin ser - kev - tin

Hilpişkîn hil - piş - kîn

şoreşger şo - reş - ger

Berxwedan ber - xwe - dan

1.2.2.4. Bêjeyên Çardeng

Serîhildan se - rî - hil - dan

Bajarvanî ba - jar - va - nî

Welatparêz we - lat - pa - rêz

Koçbarkirin koç - bar - ki - rin

Di van bêjeyan de çar tîpên dengdar hene û bi çar dengan parçe dibin.

Herwiha bi vî awayî bêjeyên pênc deng jî, tên parçekirinê.

1.2.3. Peyv

a. Di zimanê kurdî de peyv çi ye?

Di Nîsana 1990 î de , li derdorên Bêytûlşebabê, lehengê nemir Sebrî ( Cemîl ) gihişt
karwanê şehîdên nemir. Rêhevalê Sebrî mîna hemû şehîdên me, navê xwe bi tîpên ji agir di singa dîroka Kurdistanê de neqişand..."

Ji rêzên jor diyar e ku hevok ji çend bêjeyên xwedî wate saz dibe. Bi hevketina van bêjeyan hevok wateya xwe distîne, lê dema em bêjeyekê ji hevokê berçav bikin, mîna Sebrî. Bêjeya Sebrî ji çend tîpan saz bûye: S E B R Î di nav van tîpan de du tîp dengdar in ( e, î ) jibo vê jî, lêvkirina vê bêjeyê parçe dikin : Seb - rî. Em dibêjin ev bêje du deng e. Ji hêla din ve bêje xwedî wate ye. Gava em navê Sebrî dibihîsin em dizanin ku kesekî şoreşger pê tê binavkirinê û ev kes şehîd ketiye. Herwiha hemû bêjeyên ku di rêzên jorîn de hatibûn mîna : Bêytûlşebab, Nîsan, 1990 î ,li, bi, ji, leheng, şehîd, hemû, gihişt , ....

Her bêjeyek ji van ji çend tîpan saz dibe, çend dengan dide û wateyekê nîşan dike. Li gor vê em dikarin peyvê (bêjeyê) bi vî awayî bidin nasandin:

Peyv ji çend tîpan saz dibe, çend dengan derdixe û wateyekê berçav dike.

b. Peyvên hevdeng

Lêvkirin û nivîsandina van bêjeyan yek e, lê wateya wan ji hev cuda ne.

şîn şîn şîn

Ber Ber Ber Bîr Bîr

Pir Pir

şor şor

Cot Cot

c. Peyvên hevwate

Wateya van bêjeyan yek e, lê lêvkirin û nivîsandina wan ji hev cuda ne.

Bêje Peyv şor Xeber Qise Axif

Pir Gelek Zehf

Gerdûn Dinya Cihan

Rûmet şeref

şerm Fihêt

Zû Bilez

ç. Peyvên dijhev

Ev bêje bi wateya xwe dijî hev in .

Reş Sipî

şer Aşitî

Sar Germ

Sivik Giran

Birûmet Bêrûmet

Mezin Biçûk

Nezan Zana

parçeyên axaftinê di kurdî de (koma peyvan) :

Koma hemû peyvên ku di axaftin û nivîsandina kurdî de peyda dibin parçeyên axaftina kurdî ne. Ev jî, neh beşên bingehîn in, di zimanê kurdî de. Emê van parçeyan li jêr rêz bikin û bi firehî liser rawestin.

1.2.3.1 Nav

1.2.3.2 Cînav

1.2.3.3 Rengdêr

1.2.3.4 Hejmar

1.2.3.5 Lêker

1.2.3.6 Hoker

1.2.3.7 Daçek

1.2.3.8 Gehandek

1.2.3.9 Bang

1.2.3.1 N a v

Kêliyek ji Bihara Gundê min

Serê sibê ye. Rojê şaxên xwe yên zêrîn diavêtin mêrg û palên çiyê. Ox ... Xweş ! Ev çi awaza bêmirin e, tê guhên min; Marêna bizin û karikan, borîna çêlek û dewaran, barbara berx û mihan, çîwçîwa çivîk û şalûlan.

Dengê bilûrek bi awazeke girînî û xemgîn mîna pêlên bayê guhên min hênik dike. Haho! Strana " lo lo lawiko " bi dengekî stûr û giran pêl dide. Di nav re qebqeba kewekî ji kontara çiyê bilind dibe. şêrîn bang dike Narînê.Gulê bang dike Perwînê. Ewt ewta segên gund , qid qidq mirîşkan. wey bavo! Dengê zeriyeke delal ji riya kehniyê tê, bi strana
" Her hebin pêşmergên me " xwe mijûl dike. Wey hesteyên min, ez çi bihîdzim, ez çi berdim?! Bi hev re ox yeh! Sinfonîyeke xweristî bêmirin e. Dengê Zeriyê, wey xweziya min bi we Pêşmergeno! Bilûra şivên ?! Na, dengê kewan?! Na, na ... wey lo dilo! Ev çi ye?! Ev çi bûye?! ...

Dema em ji nivîsa jorîn van bêjeyan berçav dikin: Bihar, gund, roj, mêrg, çiya , awaz, guh, kehrik, berx, şivan, şêrîn, Gûlê, kew, hest ...

Em dibînin ku her bêjeyek ji van kesekî , cihekî yan jî, tiştekî dide nasînê. Ev kes, cih û tişt bi vê bêjeyê tê binavkirinê. Di zimanê kurdî de nav ji van bêjeyan re tê gotinê. Herwiha nav bi vî awahî tê nasdan:

Nav parçeyek e ji axaftina kurdî ( yek ji bêjeyên zimanê kurdî ye). Tiştek , kesek, lawirek yan jî, cihek bi vê bêjeyê tê naskirinê.

1.2.3.1.1 Beşên Navan

Di zimanê kurdî de du beşên navan hene:

Navên ku mirov bi her pênc hesteyên ( hisên ) xwe dikare nas bike, an ku hebûneke wan berçav hebe, ji van navan re şênber (madî) tê gotinê. Mîna: Av , nan, çiya, ba, çêlek, berx, çivîk, bilûr ...

Navên ku mirov nikare bi her pênç hesteyên xwe nas bike, yan ku hebûneke wan ya berçav tuneye, lê mirov di raman û mêjiyê xwe de wan nas dike. Razber (manewî) ji van navan re tê gotinê. Mîna: Giyan ( rih ), jîrî, hiş, sewda, bext, raman....

A. Navên şênber

Navên şênber yên xwedî giyan:

Jin Narîn, şêrîn, Gulê, Perwîn, Zînê,

Mêr Azad, Hogir, Xebat, Hawar, Reşo,

Mirovên nêr Mêr, xort, bav, bira, xal, ap,

Mirovên mê Jin, keç, bûk, xwîşk, dotmam, ....

Lawirên nêr Beran, nêrî, ga, beraz, dîk, hesp...

Lawirên mê Bizin, çêlek, mih, mehû, mirîşk,

Navên şênber yên bêgiyan

Mêza Av, baran, berf, beroş, ode, cam ...

Nêrza Kon, nan, kevir, agir, êzing,

B. Navên Razber

Ev nav tiştekî bêrih û can, bêleş û giyan bi nav dikin. Tiştekî ne berçav e, lê mirov
di ramana xwe de nas dike. Mînak: Hêvî, tirs, mêranî, raman, saw, merdî, cangorî.....

Navên razber sê beş in:

1. Navên Ramanî

2. Navên ku bi paşgînên " atî, tî û î " tên sazkirinê.

3. Navên raderî

1. Navên ramanî

Nêrza Sewda, rih, derd, hiş,...

Mêza Hêz, hêvî, tirs, saw,...

2. Navên jêbirînî

atî Reşatî, serokatî , koratî, mirovatî,....

tî Hevaltî , biratî, zavatî, feqîrtî,..

î Erzanî, xweşî, hogirî, giranî, rebenî,...

3. Navên raderî

Ev nav raderên lêkeran bi xwe ne.

n çûn, man, bûn, dan,..

in birin, kirin, hatin, firotin,..

în anîn, kirîn, nalîn, revîn, firîn,...

andin kelandin, tirsandin, kenandin,

Bi du awayên din nav di zimanê kurdî de par dibin. Nasnav û gelempernav:

a. Nasnav

Ev nav mirovekî yan tiştekî bi tenê binav dikin û ew tişt yan ew kes bi wî navî xuya ye. Nasnav, navên tiştan, jinan, mêran û welatan in. Mînak:

Kurdistan, Afrîn, Koban, Hêzil, Ferad, Bagok, Botan, Qamişlo, şêrîn, Zêrîn, Azad, Reşo, Dîcle,..

Nasnav herdem bi tîpa gir dest pê dikin û dibe ku bi tevayî jî, gir bên nivîsandinê.

Di kurdî de nasnav ev in:

1. Navên kesan( Rastnav )

Ev navên mirovan in. Mînak:

Hacer, Bêrîvan, Egîd, Simko, Rewşen, Sêvê, Temo, Cesûr, Azad, Raperîn, Rêwîn,...

Ev nav ji sê navan pêk tên:

1. Navê pêşî Azad ( navê kesekî ye )

2. Navê bav şivan ( şivan bavê Azad e )

3. Navê malbatî Temo ( şivan ji mala Temo ye )

Azadê şivanê Temo yan jî, Azadê kurê şivanê Temo.

2. Navên malbatî

Bedirxanî, Osmanî, Pehlewî, şikakî,...

3. Navên nijadî

Kurd, Faris, Ereb, Tirk, Ermen,...

4. Navên erdnîgarî

Navê welatan Kurdistan, Misir, Filestîn, Çîn,

Navê bajaran Amed, şirnex, Qamoşlo,
Navê çiyan Bagok, Gebar, Cûdî, Agirî,

Navê çeman Hêzil, Ferad, Dîcla, Xabûr,

Navên cih û deran Botan, Xerzan, Hesinan,

Herwiha navên gundan jî, ji nasnavan tên hejmartinê.

b. Navên Celeb

Ev nav her tiştên ji beşekî, babetekê yan jî, celebekî binav dikin. Mîna:

Çiya, Bajar, welat, mih, bizin, beran, ga, mirov,

Navên celeb bi du beşan tên parkirinê:

1. Navên Beş

Ev nav bi kêrî navkirina tiştên ji celebekî yan beşekî tên. Mînak:

Mih, balinde, çiya, mirov, lawir, candar,...

2. Navên kombêj

Ev nav bi kêrî navkirina parçeyekî yan jî, komekê ji navekî beş tên. Mîna:

Lek, kerî, ref, selef,...

Kerîyek pez.

Refek balefir.

Selefek siwar.

Navên Celeb bi awayekî din bi sê beşan tên parkirinê:

A. Navên Cih ( lûs )

B. Navên Alav ( amraz )

C.Navên dumil

A. Navên Cih

Ev nav derekê, ciyekî yan jî, warekî bi nav dikin. Mînak:

Xanî , meydan, dibistan, forotgeh, nexweşgeh, mûristan, çayxane,...

Navên cih du beş in:

1. Xweber

Navên cihîn xweber bi xwe cihekî yan jî, derekê bi nav dikin. Mînak:

Keleh, bazar, bênder, xanî, şikeft,...

2. Sazber

Navên cihîn sazber ji nav û bêjeyên din bi yekgirtina paşgînan tên çêkirinê. Paşgînên ku navên cihîn saz dikin ev in: Istan, geh, zar, xane, lîn, dîn,..

Istan Kurdistan, Hindistan, Erebistan, gulistan, goristan, mûristan, karistan, daristan,...

Geh Dengeh, lîzgeh, çêregeh, bargeh, Zanîngeh, kargeh, tomargeh, nexweşgeh,...

Zar Çîmenzar, gulzar,...

Xane Mêvanxane, nexweşxane, dermanxane,

Lîn Kulîn, hêlîn, xwêlîn, biriqlîn,...

Dîn Kadîn,...

B. Navên Alav

Ev nav bi kêrî navkirina alavekî (amraz, destek) tên. Mînak:

şûr, kêr, birek, badek, xame,...

Ev jî, du beş in:

1. Alavên Xweber

Navên ku ji xweber alav in, wek:

Qelem, kevçî, bivir, tevşo,...

2. Alavên Sazber

Ji bêjeyên din bi alîkariya paşgînan çêdibin. Paşgînên ku navên alav saz dikin ev in:

Ek, dan, cîv, ing, ar,..

Ek Birek,badek, pêçek,

Dan Çaydan, xwêdan, xwelîdan, kildan, kevçîdan

Çîv Kilçîv

Ing Bêjing, hevring,

Ar Xîzar

Gelek nav bi (ing) dawî dibin, lê ne alav in. Wek: Ziving, rojing,...

C. Navên Dumil

Navên dumil bi du awan çêdibin:

1. Hevbend

Ev nav bi çar awan çêdibin:

- Nav û rengdêr Girsor, rûreş, dilpak,

- Du nav Marmasî, sîrdim, biramak,

- Nav û hoker Berçavk, bermalî, navmalî,

- Nav û lêker Gerav, bager, dermansaz..

2. Navên xurdezad:

Ev nav bi alîkariya paşgînan çêdibin. Mîna:

Gûn Argûn, pargûn

N Xewn, tevn

1.2.3.1.2. Zayend

Di zimanê kurdî de du zayend hene: Nêr û mê. Ev zayend bi du beşan par dibin:

Rasteza

Navên ku bi rastî nêr in yan jî, mê ne. Mînak:

Navên bi rastî nêr : Xort, mêr, ga, beran,

Navên bi rastî mê : Keç, jin, çêlek, mih, bizin,..

Gumanza

Navên ne nêr û ne mê ne. Lê di ziman de mîna rastezayan hin nêr û hin mê tên bikaranînê. Dema em bixwazin navekî ji van nas bikin ku nêr yan mê ye, emê hevokekê bi vî navî saz bikin. Gava paşgîna " ê " bistîne, ev nav nêr e, lê gava " a " bistîne mê ye. Mînak:

Dil : Dilê germ.

Çiya : Çiyayê Cûdî.

Çem : Çemê Dîcle pêlan dide xwe.

Navên: Dil, çiya, û çem ne nêr û ne mê ne, lê di ziman de mîna navên nêr tên bikaranînê, jiber ku di hevbendiyê de " ê " distînin.

Av : Ava kaniya me zelal e.

Şoreş : Şoreşa Kurdistanê pêş de diçe.

Gul : Gula sor.

Navên Av, şoreş û gul ne nêr û ne jî, mê ne , lê di ziman de mîna navên mê tên bikaranînê û paşgîna " a " di hevbendiyê de distînin.

Navên Nêrza

Navên nêrza du beş in:

Rastezayên nêr

Ev nav bi rastî zayend nêr in. Nêrza jî, di Kurmancî de ev in:

Navên mirovên nêr : Mêr, law, kur, zilam, zava,

Navên mêran : Azad, Zerdeşt, Hogir,

Navên lawirên nêr : Beran, nêrî, ga, dîk, beraz,

Gumanzayên nêr

Ev nav bê zayend in, ne nêr û ne mê ne. Lê di ziman de mîna navên nêr tên bikaranînê. Mînak: Xanî, guh, çiya, çem, nan, dil, serî, kevir, dest, kon, gopal,..

Navên nêr paşgîna " ê " di forma hevbendî de distînin. Mînak:

Xortê şoreşger.

Lawê Medya.

Reşoyê şehîd

Hogirê leheng.

Beranê tov.

Gayê cot.

Nanê sêlê.

Çemê Ferat.

Navên mêza

Navên mêza du beş in:
Rastzayên mê û gumanzayên mê.

Rastezayên mê bi rastî zayend mê ne. Rastezayên mê jî, ev in:

Navên kesên mê : Jin, keç, bûk, dê, xûşk, met,

Navên jinan : şêrîn, Narîn, Dîcla, Gulê,

Navên lawirên mê : Mih, bizin, çêlek, mirîşk, dêl,...

Gumanzayên mê

Ev nav bi rastî ne nêr û ne mê ne, lê di ziman de mîna navên mê tên bikaranînê û paşgîna " a "

distînin. Mînak:

Teşt, çal, dar, rê, pênivîs, berf, av, şoreş, tirs, hêvî, birin, kel,...

Ji gumanzayên mê re rêzanek heye. Ew jî ev e:

Ev beşên navên razberî herdem mê ne:

Navên jêbirînî

Navên ku bi " atî, tî û î " dawî dibin. Ev nav herdem mê ne û paşgîna " a " distînin. Mînak:

Serokatî, koratî, mirovatî, reşatî, hevaltî, biratî, bijartî, zavatî, erzanî, xweşî, hogirî, giranî,...

Navên raderî

Navên raderî raderên lêkeran in û herdem mê ne. Mînak:

Kirin, çûn, hatin, man, hebûn, firîn, firotin, ketin, lerizandin, damezirandin, firandin, kelandin,...

Navên zayend mê di hevbendiyê de herdem paşgîna " a " distînin. Mînak:

Çala avê. Berfa sipî.

Keça şervan. Jina azad.

Bizina kej. Miha qer.

şêrîna jîr. Hacera şehîd.

Hevaltiya gelan. Serokatiya hemdemî.

Xweşiya çiyan. Hebûna ziman.

Çûna şoreşê. Hilkişandina çiyan.

Navên duzayend ( Nêremê )

Navên du zayend li gor kesê ku mirov liser daxive carna nêr û carna mê ne, yan ku jibo nêr û jibo mê jî, tên bikaranînê. Mîna navên : Heval, yar, dijmin, dost, karker, mamoste, şervan, hogir, şoreşger, ...

Ev nav û yên mîna wan dema bi navekî nêr re hevbend dibin " ê " distînin û dema bi yekî mê re be paşgîna " a " distînin. Mînak:

Hevalê dilsoz ( dema heval nêr be - xort, mêr )

Hevala dilsoz ( dema heval jin be )

Herwiha em dibêjin:

Yarê delal Yara delal

Dostê çeleng Dosta dilsoz

Mamosteyê dibistanê Mamosteya dibistanê

Şervanê azadiyê Şervana azadiyê

Karkerê jîr Karkera jîr

Şoreşgerê kurd Şoreşgera kurd

Dijminê hov Dijmina hov

Evîndarê welat Evîndara welat

Xebatkarê hêja Xebatkara hêja

Têkoşerê gernas Têkoşera gernas

Hogirê min Hogira min

Navên nêr

1- Navên mirovên nêr Bav, ap, xal, zava,

2- Navên candarên nêr Ga, beran, dîk, ...

3- Navdêrên hejmarî Du, sê, çar, pênc, deh, sed, hezar,... lê yek mê ye.

4- Navên rengan Sor, zer, kesk (heşîn ), qehweyî, agirî...

5- Navên gewher û madenan Hesin, zêr, zîv, derî vê rêzê hilberînên petrol û komirê mê ne: Mazot, benzîn, komir, ..

6- Berhemên candaran Goşt, penîr, mast, nîvişk, şîr, lê derî vê rêzê: hêk, hirî û liva mê ne.

7- Mêweyên ( fêkî ) hişk Hejîr, mewîj, ...

8- Darên hişk Dar, tîrek, ço, ..

9- Hemû avên herik Çem, cobar, ...

derî vê rêzê co û sûlav mê ne.

10- Qût û dexil û hemû celeb navên wan : Qut, dexil, genim, ceh,

11- Endamên laşê mirov yên der ve hemû nêr in Serî, çav, guh, dest, çerm, zik, ...

Navên mê

1- Mirovên mê û navên wan Dê, xwîşk, met, bûk, şêrîn, Lîlav, şermîn, Nermîn, Çîmen, Sûlav, Laliş,...

2- Hemû candarên mê Mî, bizin, çêlek, mirîşk, mehîn, dêlik,...

3- Avên aram ( sekinî ) derya, gol, bîr, çal, Derî vê rêzê delav nêr e .

4-Navên erdnîgarî yên bajar, gund, çiya, deşt û welatan: Amed, Xanik, Bagok, Heran, Kurdistan,...derî vê rêzê navên çeman nêr in.

5- Êwirgeh şikeft,... derî vê rêzê kon, xanî, axwir û stewl nêr in.

6- Navgînên siwariyê Otomobîl, taksî, tirên, firok, keştî....

7- Tiştên ji asîmanan tên jêr û heyînên asîmanî: Baran, berf, stêr, roj, heyv, derî vê rêzê ba û ewir û asîman nêr in.

8- Nexweşî, êş û navên nexweşiyan

9- Xwarinên pijandî û tiştên xwaringehê, lê nan, goşt, kefçî û çetel nêr in.

10- Navên mûzîk û nivîsandinê.

11- Navên sîleh û çekan, lê çekên sipî: şûr, gurz,

doqik, bivir, şeşperî ,... nêr in.

12- Navên ku bi " î " , " ahî ", " tî " û "atî" dawî dibin:Erzanî, meznahî, hevaltî, biratî...

13- Navên tîpên abc

14- Darên heşîn ( ter )

15- Navên gulan

16-Navên pirtûk û pergalên nivîsandinê: pel, kaxiz, pênûs,...

17- Pût û celebên giyayên ku dibin pût jibo candaran, lê ceh nêr e

18- Hemû navên raderî ( raderên lêkeran ) : çûn, hatin, birin ,...

19- Endamên laşê mirov yên hundir tev mê ne :

ceger, rovî, kezeb, ...lê dil nêr e.

20- Navên sal, hefte, rojên hefteyê, meh û demsalan hêmû mê ne.

1.2.3.1.3. Zêder

Çiya

Çiya yek ji pîrozayiyên gelê Kurdistanê ne. Îro, mîna hemû koçberên dîrokî, çiyayên Kurdistanê bûne bargehên gerîlayên me yên leheng ku şerê Serxwebûn û Azadiyê bi rê ve dibin. Herwiha bav û bapîrên me jî, di demên zor û astengiyan de, xwe dikişandin çiyan û serî didan berxwedanê, jibo parastina ziman, çand, dîrok, tore, hebûn û hemû biha û taybetiyên xwe yên netewî.

Îro, şoreşa Kurdistanê dîsa dide xuyakirinê ku çiyayên me ne tenê parastgehên pîroz in, lê belê kelehên berxwedanê ne jî, jibo pêkanîna êrîşên serkeftinê, berbi avakirina Kurdistaneke serbixwe û azad ve ...

Koçberên dîrokî.

Gerîlayên me.

şerê serxwebûn û azadî yê pîroz.

şoreşa Kurdistanê ya nûjen.

Dema em van hevokan berçav dikin, em dibînin ku:

Hevoka yekemîn ji du navan saz dibe:

Koçber û dîrok, lê bêjeya "ên" girêdanek di navbera wan de çêkiriye û dide famkirinê ku gelek koçber bi vî rengî derbas bûne. Herwiha hevoka duwemîn jî, bi bêjeya " ên " girêdanek di navbera nav û cînavekî de çêdike (Gerîla û me). Bêjeya " ên " dîsa wan bi hev girê dide û dide nasîn ku gelek gerîla ne, lê vê carê jiber ku gerîla bi tîpeke dengdar dawî dibe pêşiya " ên " tîpa " y " girtiye. Em dizanin ku koçber mêza ye, jiber ku em dibêjin: koçbera hovîtiyê.

Bêjeya gerîla dibe nêr û mê, em dibêjin:" Gerîlaya me " yan jî :" Gerîlayê me" .

Di encamê de tê nasînê ku bêjeya "ên" jibo koma ( pirhejmar ) herdu zayendan tê bikaranînê, jibo koma nêr û mê çêdibe. Mîna: Keçên kurd û xortên kurd.

Hevoka sêyemîn jî, ji du perçeyan pêk hatiye: şer û serxwebûn , şerê serxwebûn û azadî û pîroz di herdu parçeyan de "ê" girêdanekê çêdike, anku dibe amraza hevbendiyê (xistine pal) û dide zanîn ku bêjeya şer yekhejmar e û zayend nêr e. Tê nasîn ku "ê" jibo nêrzayê yekhejmar tê bikaranînê.

Hevoka çaremîn, dîsa ji du parçeyan e: şoreş û Kurdîstan. şoreşa Kurdistanê û nûjen, di her du caran de bêjeya " a " hevbendiyê di navbera van bêjeyan de dike û dide nasîn ku şoreş bêjeyeke mê û yekhejmar e. Tê nasînê ku bêjeya "a" jibo mêzaya yekhejmar tê bikaranînê.

Ev bêjeyên li jor hatine hejmartinê: a, ê, û ên. Zêder ji wan re tê gotinê. Di encamê de em dibêjin:

Zêder bêjeyeke biçûk e, du navan, navekî û rengdêrekî yan jî, navekî û cînavekî bi hev dide girêdanê, an ku hevbendiyê di nav wan de çêdike û hejmar û zayenda van nav û rengdêran diyar dike. Hevok herdem bi zêderê tê tewandinê.

A. Zêdera pendî

Zêdera pendî navekî yan rengdêrekî bi tenê , ku em baş nas dikin berçav dike û zayend û hejmara wan dide nasîn. Dema em dibêjin: " Dîroka Kurdistanê " em liser dîrokeke nas daxivin ku ew dîroka gelê Kurdistanê ye. Zêdera "a" hevbendiyê di navbera (dîrok û Kurdistanê ) de çêdike. Ev dîrok pal dide ser Kurdistanê, an ku Kurdistan palgeh û dîrok palvedêr e , "a" jî, amraza jibo vê ( bendek ) jê re tê gotinê, ji hêla din ve " a " dide nasîn ku dîrok yekhejmar û mêza ye.

Zêdera pendî ev e:

1. Jibo yekhejmara mêza " a " ye. Mînak:

Gula sor: Em dizanin liser kîjan gulê daxivin, an ku ev gul ji hêla me ve tê naskirinê. Peyva "a" jî,

hevbendiyê dike navbera navekî (gul) û rengdêrekî (sor) û dide zanîn ku guleke bi tenê û mêza ye. Herwiha em dibêjin:

Keça kurd.

Pênivîsa min.

Xweşiya çiyan.

Biratiya kurdan.

Serhildana gel.

şervana ARGK.

2. Jibo yekhejmara nêrza " ê " ye. Mînak:

Çiyayê Cûdî.

Dilê min.

Agirê Newrozê.

şervanê ARGK.

Çemê Dîclê.

3. Jibo koma herdu zayendan ( nêr û mê ) "ên" tê bikaranînê. Mînak:

Gulên sor.

Dilên pak.

Çiyayên Kurdistanê.

Golên xwînê.

Gorên şehîdan.

Gayên cot.

Çowên bêbext.

Dema dawiya bêjeya pêşî tîpeke dengdar be ( y,w ) pêşiya zêderê digre. Mînak:

Sorowê cotkar. ( Soroyê cotkar )

Birayên delal.

Ronahiya zanistiyê.

Xameya min.

Mirovahiya hemdem.

Bêjeyên mîna : dê, rê û mî dibin : di, ri, mi.

Diya min.

Riya min.

Miya qer ( miha qer ).

Zêder nav û cinavekî bi hev girê dide û xwedîtiyê ber çav dike:

Gula min, çiyayê me, bavê min, diya min,...

Yan nav û rengdêrekî bi hev girê dide:

Gula sor , çiyayê bilind , zozanên xweş ,

bihara geş,...

Yan jî, du navan bi hev re girê dide:

Simkoyê şikakî , çiyayên Kurdistanê ,

B. Zêdra nependî (nediyar)

Di zêdera pendî de me got: Gula sor, jiber ku me guleke bi tenê berçav dikir û me nas dikir kîjan gul e, lê dema em gulê bi sinor nekin û neyê naskirinê, em liser kîjan gulê daxivin , em dibêjin: Gulek sor. Ev bêjeya biçûk ku hevbendiyeke bi vî awayî çêdike: Zêdera nependî jê re tê gotinê.

Zêdera nependî ev e: ek, eke, ekê, ekî, ine, na, in.

Yekhejmar

Ek û ekî jibo nêr. Ek, ekê û eke jibo mê.

Xortekî gul çinî.

Marekî bi şêrîn veda.

Azadekî serî hilda.

Xortek tivingê hildigre.

şoreşgerek dijmin ditirsîne.

Gayek kayê dixwe.

Keçekê mar kuşt.

Bizinekê şîr rijand.

Malekê xwarin da.

Keçek nan dixwe.

Gulek avê vedixwe.

şêrînek teşiyê dirêse.

Min keçeke bedew dît.

şoreşgereke hêja hat gund.

Kom

Di komê de nav " ina, in " distîne.

Xortin sêvan dixwin.

Keçin pembû diçînin.

Lawina dar birîn.

Keçina kizwan çinîn.

Xortin hatin.

Keçin çûn.

Gulin çilmisîn.

Zarokin dibezin.

Salo darin birîn.

Memo gurin kuştin.

Osman leşkerina dikuje.

Zînê mihina didoşe.

Memo ji kurina pirsî.

Şêro bi xortina dikene.

Ciger dê ji bajarina derbas bibe.

Di navên nêr û mê yên nependî de, em (ekî) û (ekê) di rewşa tewandinê de bi kar tînin.

1.2.3.1.4. Piçkolekirina navan

Navê piçkole bi danîna paşgînekê çêdibe. Piçkolekirina navan bi armanca hez kirin, xweş kirin, ciwan kirin û pîs kirin û kêm kirinê çêdibe. Mînak:

Baxçe ji navê bax

Darik ji navê dar

Çetiko ji navê çeto (çeter)

Hogirko ji navê Hogir

Perwînkê ji navê Perwîn

Paşgînên biçûkirina navan ev in:

ek, ok, kok, ole, kole, ik, çe, çik, ko, kele, leke, ûle, oke, k, iko, kê, ikê.

ek destek, bendek, perdek, pêçek,

ok zarok, canok, danok, gulok, şemamok,

kok xweşkok, reşkok, delalkok,

ole Reşole, gêjole, hişkole, mêşole,

kole reşkole, piçkole,...

ik darik, dasik, xweşik, reşik, dilik, keçik,

çe baxçe, navçe,

çik rêçik , derçik

ko Hesenko, rebenko,

kele sûrkele,

leke çoleke,

ûle mêşûle, zerûle,

oke baroke,

k gulîk, dargulîk, bijîk, cok,

iko xortiko, xweşiko, reşiko,

kê dilvînkê, Nermînkê,

ikê xweşikê, sêvikê, gulikê,

1.2.3.1.5. Hejmar ( kom û yekhejmar )

Di zimanê kurdî de du hejmar hene:Yekhejmar û pirhejmar.Yek yekhejmar e û ji yekê û jor de kom e.

Yekhejmar

Navê yekhejmar mirovekî, tiştekî yan jî, lawirekî tenê bi nav dike. Navê yekhejmar nayê guhertin mîna xwe dimîne. Lê di tewandinê de, navê nêr (î) û yê mê (ê) distîne. Navên nependî (ek) û (eke) distînin û di tewandinê de,( ekî) û ( ekê ) distînin: Keç, xort, gund, keçek, xortek, keçeke, keçê, xortî, gundî, keçekê, xortekî, gundekî,...

Kom

Bêtir ji yekî ji mirovan, tiştan yan jî, lawiran bi nav dike. Dema nav diyar be, paşgîna " an " distîne. Lê dema nediyar be "nan" distîne. Navê kom di hevbendiyê de ( xistinepal ) paşgîna " ên " distîne: Keçan, xortan, keçinan, xortinan, keçên dilsoz, xortên çeleng,...

1.2.3.1.6. Tewandina navan

Navê kom dibin hin mercan de tê tewandinê:

1. Nav, dema ku kirdeyekî bi berkar be di buhêrkê de tê tewandinê.

şoreşgeran sîxurek kuşt.

Gundiyan serhildan çêkir.

Palan nîsk çinîn.

Xort(î) çek rakir.

Keçê nan pijand.

Keçekê dijmin lerizandin.

Xortekî şêrgo dît.

şoreşgerinan sîxurek kuşt.

Gundînan serhildan çêkir.

2. Eger nav kirdeyekî bê berkar be, di herdeman de şût dimîne û nayê tewandinê.

Cotkar hatin.

Xwendevan rabûn.

Rêwî diponijin.

Dijmin dê bimirin.

Di vê rewşê de em kombûna nav ji kombûna lêker nas dikin, jiber ku lêker " n "a kombûnê distîne: hatin, rabûn, ponijin, mirin,...

3. Eger nav di hevokê de kirdeyekî xwedî berkarekî durust be, di nihok û mandê de, nayê tewandinê.

Mêr çekan amede dikin.

Jin şoreşgeran bi nan dikin.

Keç xortan dibînin.

Koçer dê biçin zozanan.

Xort dê biçin çiyan.

Gerîla dê dijminan bikujin.

4. Eger nav berkarekî durust be, di buhêrkê de şût dimîne û di nihok û mandê de tê tewandinê..

Buhêrk

Gundiyan noker kuştin.

Kurdan caş dîtin.

Min şervan dîtin.

Min keç dît.

Min xort dît.

Nihok:

Ez şoreşgeran dibînim.

Em gulan diçînin.

Xort keçan pîroz dikin.

Mand:

Ez dê şoreşgeran bibînim.

Em dê gulan biçînin.

Ez keçê dibînim.

Ez xort(î) silav dikim.

5. Eger nav di hevokê de berkarekî ne durust be, di her çaxan de tê tewandinê.

Buhêrk :

Min ji xwendekaran pirsî.

Min li şehîdan silav kir.

Min bi şervanan re nan xwar.

Min ji keçê re got.

Te ji xort(î) pirsî?

Nihok:

Ez ji xwendekaran dipirsim.

Ez li şehîdan silav dikim.

Ez bi şervanan re nan dixwim.

Mand:

Ez dê ji xwendekaran bipirsim.

Ez dê li şehîdan silav bikim.

Veguhastina navan (Tewang)

Nav mîna xwe namîne, di bin hin rewş û hoyan de tê guhastinê.Jibo têgihîştina veguhastina navan, emê bi hev re hevokên jêr berçav bikin.

1. şêrînê! Tu şoreşgeran dibînî ?

şêrin > şêrînê

Azado were vê derê !

Azad > Azado

Keçno, werin dîlanê!

Keç > Keçno

Xortno, ev govenda mêran e.!

Xort > Xortno

2. Hêvînê tiving hilgirt.

Hêvîn > Hêvînê

Ez nameyê dinivîsim.

Name > Nameyê

Min xebat li Botanê dît.

Botan > Botanê

Zoro ji Hewlêrê ye.

Hewlêr > Hewlêrê

Li vî xortî temaşe bikin.

Xort > Xortî

Vî bajarî ez gêj kirim.

Bajar > Bajarî

3. Ez çûbûm çiyê .

Çiya > Çiyê

Min ji hevêl re got

Heval > Hevêl

Min ji ava çêm vexwar.

Çem > Çêm

4. Min ji Hogir re got.

Hogir > Hogir re

Ez di Qamişlo re çûm Dêrikê.

Qamişlo > Qamişlo re

Stirî di piyê Gulê re çû.

Gulê > Gulê re

5. Em bi Zêrê ve çûn.

Zêrê > Zêrê ve

şûr di pişta Ristem ve çû.

Ristem > Ristem ve

6. Kesbûna şoreşgerî di Nezîr de pêk hatibû

Nezîr > Nêzîr de

Me çayê di beroşê de çêkir.

Beroş > Beroşê de

7. Keçan çek hilgirtin

Keç > Keçan

Gerîlan dijmin hejand.

Gerîla > Gerîlan

Goşt di saringê de bû.

Saring > Saringê de

Koma yekemîn ji hevokên ku me rêz kirine, di darêja bangê de ne; şêrînê , Azado, keçno û xortno, van navan di vê darêjê de paşgînên: ê, o, û no standine. Em ji van hevokan digihîjin vê derencamê:

Nav di darêja bangê de, tê guhastinê. Navê mê yê yekhejmar paşgîna (ê) distîne, mîna:

şoreşê!

Yadê !

Xwîşkê !

Hevalê !

Yarê !

Navê nêr yê yekhejmar paşgîna (o) distîne, mîna:

Kurdo !

Rizgaro !

Welato !

Mileto !

Hevalo !

Koma herdu zayendan ( nêr û mê ) paşîna (no) distînin, mîna:

Hevalno!

Dayîkno!

Kurdno!

Miletno!

Koma duyemîn ji hevokan, navên ku di darêja berkariyê de hatine tewandinê dicivîne: Hêvînê, nameyê, Botanê û Hewlêrê , navên mê ne. Ev nav bi paşgîna " ê " hatine tewandinê. Lê xortî, nanî û bajarî navên nêr in û bi paşgîna " î " hatine tewandinê.

Derencam:

Nav di darêja berkariyê de tên tewandinê. Navê mê paşgîna " ê " distîne û navê nêr paşgîna " î " distîne.

Koma sêyemîn ji hevokan tewandina navên nêr ku tîpa " e " yan " a " tê de hebe berçav dike. Çiya bûye çiyê. Çem bûye çêm. Her wiha heval bûye hevêl.

Derencam:

Navê nêr ku tîpa " e" yan " a " di wan de hebe di tewandinê de " e " û " a " dibin " ê "

Gavan > Gavên

şivan > şivên

şervan > şervên

Xebat > Xebêt

Çem > Çêm

Koma çaremîn ji hevokan rewşeke cemhevî ku bûyer tê de pêk hatiye berçav dike. Jibo vê darêjê awayê bi hev re tê gotinê. Di awayê bi hev re de nav paşgîna " re " distîne û bersiva van pirsan dide:

Bi kê re ? Tu bi kê re çûyî çiyê? Ez bi Egîd re çûm çiyê .

Bi çi re ? Tu bi çi re difirî ? Ez bi ewran re difirîm.

Ji kê re ? Te ji kê re got ? Min ji Zînê re got.

Di ku re ? Tu di ku re çûyî? Ez di Qamişlo re çûm.

Di çi re ? Te derzî di çi re kir? Min derzî di ber kumê xwe re kir.

Koma pêncemîn ji hevokan yekîtiyekê di navbera bûyerê û kesê ku bûyer hatiye serê wî de berçav dike. Awayê tevayî ji vê darêjê re tê gotinê. Di awayê tevayî de nav paşgîna " ve " distîne û bersiva van pirsan dide:

Di ku ve ? şûr di ku ve çû ? Şûr di pişta Ristem ve çû ?

Bi çi ve ? Te ker bi çi ve girêda ? Bi sing ve.

Di çi ve ? şûr di çi ve çû ? Şûr di balgih ve çû.

Di kê ve ? Gule di kê ve çû ? Gule di şîno ve çû.

Koma şeşemîn ji hevokan cihê ku bûyer tê de pêk hatiye berçav dikin. Jibo vê darêjê awayê cîwarî tê gotinê.

Nav di vî awayî de paşgîna (de) distîne û bersiva van pirsan dide:

Di çi de ? Goşt di çi de ye ? Goşt di beroşê de ye.

Di kê de ? Kesbûna şoreşgerî di kê de ye ? Di Nezîr de ye.

Di ku de ? Şoreşger di ku de ne? Şoreşger di mala Dilgeş de ne.

Koma heftemîn ji hevokan, dîsa mîna ya duyemîn, navên ku di darêja berkariyê de hatine tewandinê, dicivîne. Lê vê carê nav pirhejmar e. Di vê rewşê de navê kom bi paşgîna
( an ) hatiye tawandinê.

Gerîla Gerîlan

Keç Keçan

Nav di awayê raderî de:

Di darêja raderî de, nav mîna xwe dimîne, nayê guhastinê û bersiva van pirsan dide:

Kî çi dike ? Kî dibîne ? Keç dibîne.

Çi çi pê hat ? Çi ket ? Xanî ket.

Çi di çi rewşê de ye ? Çi şikestiye ? Derî şikestiye.

Kî di çi rewşê de ye ? Kî hişyar e ? Gel hişyar e.

Nasîn:

Di awayê bi hev re , tevayî û cîwarî de , nav bi daçekan tê tewandinê. Em dikarin jibo van darêjan awayê daçekî bibêjin.

Guhestina navên mê " keç "

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	keç	keçek	keç	keçin
2	Bang	keçê	...........	keçno	..........
3	Tewandî	keçê	keçekê	keçan	keçinan
4	Bihevre	keçê re	keçekê re	keçan re	keçinan re
5	Tevayî	keçê ve	keçekê ve	keçan ve	keçinan ve
6	Cîwarî	keçê de	keçekê de	keçan de	keçnan de

Guhestina navên nêr " xort "

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	xort	xortek	xort	xortin
2	Bang	xorto	---------	xortno	---------
3	Tewandî	xort(î)	xortekî	xortan	xortinan
4	Bihevre	xort(î) re	xortekî re	xortan re	xortinan re
5	Tevayî	xort(î) ve	xortekî ve	xortan ve	xortinan ve
6	Cîwarî	xort(î) de	xortekî de	xortan de	xortinan de

Guhestina navên nêr ( nan )

Rêz	Awa	Pendî-Yek	Nependî-Yek	Pendî-Kom	Nependî-Kom
1	Rast	nan	nanek	nan	nanin
2	Bang	nano	---------	nanino	---------
3	Tewandî	nên(nanî)	nanekî	nanan	naninan
4	Bihevre	nên re	nanekî re	nanan re	naninan re
5	Tevayî	nên ve	nanekî ve	nanan ve	naninan ve
6	Cîwarî	nên de	nanekî de	nanan de	naninan de

1.2.3.1.7. Tewandina navan - darêja berkarî

Di darêja berkarî de nav tê tewandinê. Navê mê paşgîna (ê) distîne û yê nêr paşgîna (î) distîne.

Eger navê nêr tîpên ( e ) yan ( a ) tê de hebin, ev tîp dibin ( ê ). Di rewşên jêrîn de nav dikeve darêja berkariyê:

1. Di buhêrk de, eger nav bi lêkerê derhingêv re kiryar be dikeve darêja berkariyê û tê tewandinê.

Navê mê:

Keçê çeka şoreşê hilgirt. Keçê

Çêlekê ka xwar. Çêlekê

şêrînê gul av dan. şêrînê

Ev hevok bi vî awayî dikarin bên ziman:

Çeka şoreşê ji hêla keçê ve hat hilgirtinê.

Ka ji hêla çêlekê ve hat xwarinê.

Gul ji hêla şêrînê ve hatin avdanê.

Navê nêr:

Vî xortî çeka şoreşê hilgirt. Xortî

Vî hogirî gul av dan. Hogirî

Ev hevok bi vî awayî dikarin bên ziman:

Çeka şoreşê ji hêla vî xortî ve hat hilgirtinê.

Gul ji hêla vî hogirî ve hatin avdanê.

Navê nêr ku ( a ) di wan de heye:

Gê ka xwar. Ga > Gê

Êş genim kir ard. Aş > Êş

Nasîn: Peyvên bav, xal û ap derî vê rêzanê ne. Ev peyv mîna navên mê ( ê ) distînin, yan ( o) distînin.

Apê / Apo çek hilgirt.

Bavo / Bavê gul çandin.

Xalê / Xalo av vexwar

2. Eger nav di demên nihok û pêşedemê de berkarekî durust be dikeve darêja berkariyê û tê tewandinê.

Navê mê

Nazê tivingê heldigire. Tivingê

şînoyê çêlekê bibe mêrgê. Çêlekê

Gulê bizinê didoşe. Bizinê

Navê nêr

Nazê goşt(î) dixwe. Goşt ( î )

Nermînê wî giyayî dikelîne. Giyayî

Soro nên dixwe Nên ( nan )

Gulê dên dikelîne. Dên ( dan )

3. Eger nav berkarekî ne durust be, di herdemê de tê tewandinê.

Navê mê

Memo li şêrînê dike hawar. şêrînê

Huner ji Hêvînê pirsî. Hêvînê

Emê li Botanê bibin mêvan. Botanê

Navê nêr

Huner ji Azad(î) dipirse. Azad(î)

Ezê li gundî bibim mêvan. Gundî

Qenco ji êş hat. Êş (aş )

Ez ji zimên hez dikim Zimên

Guro li Osmên xist. Osmên

4. Di darêja zêderî de, navê dawî tê tewandinê.

Navê mê

Mala jinê. jinê

Kirasê şêrînê. şêrînê

Nanê sêlê. Sêlê

Navên nêr

Êşa dil ( î ). Dil ( î )

Dîtina çav(î). Çav ( î )

Çûna êş. Êş ( aş )

Sima gê. Gê ( ga )

Hilgirtina bêr. Bêr ( bar )

Gurana nêrî.

Êşa serî.

Navê nêr ku ( e ) yan ( a ) di wan de heye, dema bi rengdêreke nîşandinê yan rengdêreke hejmarî re bên bikaranînê, herdem bi ( î ) tên tewandinê.

Ez ê hêsp bikirim. Ez ê vî hespî bikirim.

Berên ceh xwar. Sî beranî ceh xwarin.

Ez ji berên ditirsim. Ez ji vî beranî ditirsim.

1.2.3.1.8. Navên kirdeyî û berkarî

Navên kirde

Ev nav bi karekî radibe. Pîşekî yan jî, delametekê pêk tîne. Navên kirdeyî bi hatina paşgînên ku ji koka lêkeran e li dû navan saz dibin. Bi yekgirtina nav û paşgînan, navekî nû saz dibe ku hem wateya nav û hem jî, ya lêker dide. Ev navên lebatî û livbaz bi bizavekê radibin û jibo wan "navên kirde" tê gotinê. Paşgînên ku navên kirde çêdikin, ev in:
Van Aşvan, dergehvan, hozanvan, bilûrvan, gavan, şervan, xwendevan, dilovan, şoreşvan, dadvan, rojnemevan, bêrîvan,....

Wan karwan, pêhlewan,...

Kar Cotkar, xwendekar, serkar, nivîskar, tewankar, xebatkar, hesinkar

Ker Karker, tevinker, şoreşker, spîker, dagirker, zêrker, şermker,...

Ger Rojnameger, dadger, şanoger, hesinger, şoreşger, meyger, werger,...

Gêr Wergêr, çapgêr, xwegêr, ...

Gir Masîgir, rexnegir, wênegir, dengir,...

Bêj Dengbêj, çîrokbêj,...

Baz Hîlebaz, livbaz, rimbaz, serbaz, canbaz,...

Pêj Xwarinpêj, nanpêj,

Pij Nanpij,

Kêş Wênekêş, barkêş, zehmetkêş,...

Dar Dildar, koledar, serdar, zordar, dengdar, dikandar, kujdar,...

Dêr Rengdêr, çavdêr, fermandêr,...

Nas Kurdnas, rojhilatnas, civatnas, mafnas,...

Zan Kurdzan, zimanzan, dengzan, zemînzan, dîrokzan,...

Guhêz denguhêz, nûçeguhêz, wêneguhêz, ...

Bir Darbir, destbir, qolbir, rêbir, porbir, namebir,...

Bîr Rewşenbîr, ronakbîr, ...

Firoş Gulfiroş, meyfiroş, zembîlfiroş, nanfiroş, şîrfiroş,...

Der Jander, hewleder,...

Saz Pîşesaz, dermansaz, plansaz,...

De Dirinde, bexşînde, girîde

Bar Xembar, tewanbar, ...

Ber Rêber, fermanber,...

E Xwende, xwere, beze, firoke,

Yar Hişyar, biryar, mafyar,...

War Bendewar,...

Wer Serwer, bîrawer, pêşwer, ...

A Zana, şareza, hosta,...

Ar Xewar, kevnar,...

Ok Kenok, gerok, revok, serok,...

Mend Hişmend, hunermend, aqilmend, siyamend,...

Er Daner,...

Navê berkar

Ev nav buyerek tê serê wî û dikeve bin barê lêkerê ji babeta xwe. Navê berkar bi danîna paşgîna " î " li dû lêkeran saz dibe. Herwiha navekî nû tê çêkirinê, mîna:

Ketî > Yê ku ketiye.

Lêkera ket + î > Navê berkar

Di navê berkar de, lêker bi xwe dibe nav. Mînak:

Hilgirtin > hilgirt > hilgirtî

Hilbijartin > hilbijart > hilbijartî

Vexwarî

Xwarî

Dîtî

Mirî

Kenî

Dema em dibêjin : Hilbijartî, tê wateya yê ku ketiye bin hîkariya hilbijartinê.

1.2.3.2. Cînav

Cînav, di zimanê Kurdî de peyveke şûna navan digire. Mîna:

Hogir diçe şoreşê.

Ew diçe şoreşê.

Hacer qehreman e.

Ew qehreman e.

Hacer ala şoreşê bilind kir.

Wê ala şoreşê bilind kir.

Gelê Kurd dijmin lerizand.

Wî dijmin lerizand.

Wek tê xuyakirinê, cînavên: Ew, ew, wê û wî şûna Hogir, Hacer û gelê Kurd digirin û di hevokê de bi delameta van navan radibin.

Beşên cînavan

1.2.3.2.1. Cînavên kesok (kesanî):

Ev cînav şûna navên kesan digirin. Ew jî, du awa ne:

1. Awayê rast:

A- Yekhejmar

Kesê yekemîn, yê ku dipeyive Ez

Kesê duwemîn, yê ku pê re tê axaftinê Tu

Kesê sêyemîn, yê kû axaftin liser e û ne amade ye Ew

B - Kom

Kesên yekemîn, yên ku dipeyivin Em

Kesên duwemîn, yên ku bi wan re tê axaftinê Hûn

Kesên sêyemîn, yên ku liser wan tê axaftinê û ne li wir in Ew

2. Awayê tewandî
A - Yekhejmar

Kesê yekemîn, yê ku dipeyive Min

Kesê duwemîn, yê ku pê re tê axaftinê Te

Kesê sêyemîn, yê ku axaftin liser e lê ne li wir e

jibo nêr Wî

jibo mê Wê

B - Kom

Kesên yekemîn, yên ku dipeyivin Me

Kesên duwemîn, yên ku bi wan re tê axaftinê We

Kesên sêyemîn, yên ku liser wan tê axaftin û ne amade ne wan

1. Awayê rast

Bi lêkerên derhingêv re

Di dema berê(buhêrk) de berkarê durust tên:

Xebat(î) ez dîtim. wî ez dîtim.

Şêrînê tu dîtî. wê tu dîtî.

Dilberê ew dît. wê ew dît.

Hewesê em dîtin. wê em dîtin.

Comerd(î) hûn dîtin. wî hûn dîtin.

Şevger(î) ew dîtin. wî ew dîtin.

Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de berkarên durust in.

Di dema niha de (nihok) kirde (kiryar) tên:

Ez xebat(î) dibînim. Ez wî dibînim.

Tu şêrînê dibînî. Tu wê dibînî.

Ew Dilberê dibîne. Ew wê dibîne.

Em Hewesê dibînin. Em wê dibînin.

Hûn comerd(î) dibînin. Hûn wî dibînin.

Ew şevgerî dibînin. Ew wî dibînin.

Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de kirde(kiryar) ne.

Di mandê de (pêşedemê de) kirde tên

Ezê gulê av bidim.

Ezê wê av bidim.

Tuyê (tê) sêvê bixwî.

Tuyê wê bixwî.

Ewê Amedê pîroz bike

Ewê wê pîroz bike.

Emê serxwebûnê bibînin.

Emê wê bibînin.

Hûnê şoreşê pêş de bibin.

Hûnê wê pêş de bibin.

Ewê Newrozê geş bike.

Ewê wê geş bike.

Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de Kirde ne (Kiryar in).

Bi lêkerên nederhingêv re :

Di herdeman de kiryar ( kirde ) tên. Mînak:

Nihok

Ez difirim.

Tu difirî.

Ew difire.

Em difirin.

Hûn difirin.

Ew difirin.

Pêşedem

Ezê biçim

Tuyê( tê ) biçî.

Ewê biçe.

Emê biçin.

Hûnê biçin.

Ewê biçin.

Bûhêrk

Ez ketim

Tu ketî.

Ew ket.

Em ketin.

Hûn ketin.

Ew ketin.

Ev awayê cînavan di herdeman de bi lêkerên nederhingêv re tên bikaranînê, lê bi lêkerên derhingêv re, tenê di dema nihok û pêşerojê de tên bikaranînê. Herwiha bi navan re bi alîkariya lêkera "bûn" tên bikaranînê. Mînak:

Ez kurd im.

Tu kurd î.

Ew kurd e.

Em kurd in.

Hûn kurd in.

Ew kurd in.

Ez im.

Tu yî.

Ew e.

Em in.

Hûn in.

Ew in.

Ez pale me.

Tu pale yî.

Ew pale ye.

Em pale ne.

Hûn pale ne.

Ew pale ne.

2. Awayê tewandî

Ev awayê cînavan tenê bi lêkerên derhingêv re tên bikaranînê:

a. Di dema berê (buhêrk)de kirde ne ( kiryar in ).

Min al hilgirt

Te al hilgirt.

Wê al hilgirt.

Wî al hilgirt.

Me al hilgirt.

We al hilgirt.

Wan al hilgirt.

b. Di dema niha ( nihok ) de berkarê durust in.

Nazê min dibîne.

NazNazê te dibîne.

Nazê wê dibîne.

Nazê wî dibîne.

Nazê me dibîne.

Nazê we dibîne.

Nazê wan dibîne.

c. Di pêşedemê( mandê ) de berkarên durust tên:

Gulê dê min bibîne.

Gulê dê te bibîne.

Gulê dê wê bibîne.

Gulê dê wî bibîne.

Gulê dê me bibîne.

Gulê dê we bibîne.

Gulê dê wan bibîne.

d. Di herdeman de berkarên ne durust tên:

Azad (î) li min dixe. ( Nihok )

Şêrînê li te xist. ( Buhêrk )

Şermînê dê li wî bixe. (Pêşedem)

Ev awayê cînavan bi navan re nayên bikaranînê. Em dibêjin:

Ez şoreşger im.

Tu kurd î.

Ew bedew e.

Di Kurmancî de nabe, em bibêjin :

Min şoreşger im.

Te kurd î.

Wê bedew e.

Cînav hemû bêzayend in ( bêcins in ), tenê di awayê tewandî de, kesê sêyemîn
( wî, wê ) bizayend e." Wî " jibo nêr û " wê " jibo mê tê bikaranînê. Mînak:

Hawar dijmin lerizand. Wî dijmin lerizand.

Hacer dijmin lerizand. Wê dijmin lerizand.

Cînavên kesok herdem kirde yan jî, berkar in.

1.2.3.2.2. Cînavên bêhêl

Cînavên bêhêl di kurdî de herdem berkar in û şûna cînavên kesok digirin. Cînavên bêhêl ev in: Ê, hev, êk, xwe.

Ev cînavê bêhêl, herdem yekhejmar e, li dû lêkeran tê û şûna " wî " û " wê " digire. Mîna:

Min tiving da Sozdarê. Min tiving da wê. Min tiving dayê.

Min gul da Azad. Min gul da wî. Min gul dayê.

Sozdarê -> wê -> ê

Azad -> wî -> ê

Ev cînav bi daçekên ( ji, li, bi, di ) re dibe yek û bi vî awayî cînavên lihevxistî tên çêkirinê. Mîna:

Li wî xist Lê xist

Li wê xist Lê xist

Bi wî çû Pê çû

Bi wê çû Pê çû

Di wî de çû Tê de çû

Di wê de çû Tê de çû

Ji wî pirsî Jê pirsî

Ji wê pirsî Jê pirsî

Li wî ( li wê ) Lê

Bi wî ( bi wê ) Pê

Di wî ( di wê ) Tê

Ji wî ( ji wê ) Jê

Mînak:

Min li dijmin xist.

Min li wî xist.

Min lê xist.

Şêro ji şêrînê pirsî.

Şêro ji wê pirsî.

Şêro jê pirsî.

Ez bi pênûsê dinivîsînim.

Ez bi wê dinivîsînim.

Ez pê dinivîsînim.

Ez di zanîngehê de me.

Ez di wê de me.

Ez tê de me.

Cînavê bêhêl " ê " şûna berkarên durust digire. Mîna:

Min gula sor da Hêvînê.

Min gula sor da wê.

Min gula sor dayê.

Lê ev cînav bi daçekan re şûna berkarên ne durust digire. Mîna:

Min ji Gulê pirsî.

Min ji wê pirsî.

Min jê pirsî.

Hev

Ev cînav ji ( hev û din ) ku di şûn de bûye: hevdin , hatiye kurtkirinê û bûye hev. Hev, şûna berkarên durust jî, û yên ne durust jî, digire. Mînak:

Me hev dît.

Gulê û Hacer hev dîtin.

Gerîla û gundiyan hev dîtin.

Me li hev xist.

şêrînê û Sozdar ji hev pirsîn.

Gundî û polîs bi hev çûn.

Cînavê "hev" bi daçekan re dibe yek û cînavên lihevxistî çêdike.

Bi hev Pev

Ji hev Jev

Di hev Tev

Li hev Lev

Mînak:

Em bi hev re çûn. Em pev re çûn.

Ji hev çûn. Jev çûn.

Di hev de bûn. Tev de bûn.

Li hev hatin. Lev hatin.

Êk

Ev cînav jî, bi wateya " hev " tê . Ji (êk û din) ku di şûn de bûye ( êk din ) hatiye kurtkirinê û bûye

êk . Ev cînav jî , mîna hev tê bikaranînê. şûna berkarên durust digire.

Mînak:

Noşîn û Hêvî êk dîtin.

Cegermij û Noşeng êk pîroz kirin.

şûna berkarên ne durust jî, digire. Mîna:

Me ji êk (jêk) pirsî.

Roşeng û Noşeng li êk ( lêk ) xistin.

Cînavê bêhêl " êk " bi daçekan re dibe yek û cînavên lihevxistî çêdike .

Bi êk Pêk

Li êk Lêk

Ji êk Jêk

Di êk Têk

Mînak:

Em bi êk hatin Em pêk hatin.

Em li êk hatin Em lêk hatin.

Em ji êk çûn Em jêk çûn.

Em di êk de çûn Em têk de çûn.

Xwe

Ev cînavê bêhêl bi cînavê (rajêr) tê binavkirinê. Cînavê "xwe" şûna nav û cinavên nêr û mê kom û yekhejmar digire. Mînak:

Min al da destê hevalê xwe.

Ez ji gelê xwe re dibêjim:" An kurdistan, an Kurdistan ".

Dema ku kirde û berkar di hevokê de yek kes be, cînavê "xwe" şûna berkar digire. Mîna:

Min xwe nas kir.

Te xwe dît.

Wî xwe şişt.

Cînavê "xwe" herdem berkar e, lê carnan bi kirdeyekî din re dibe kirde, dema du kes bi kar radibin. Mînak:

Ez û hevalê xwe çûn çiyê.

Min û hevala xwe pirtûk xwend.

Nasîn

1. Dema çend cînav di hevokê de hebin, li gor kesan rêz dibin:

Ez, tu, ew, em, hûn, ew.

Min , te, wî, wê, me, we, wan.

Mînak:

Ez û ew, em çûn bajêr.

tu û ew heval in.

2. Eger di hevokê de çend lêker bi kirdeyekî pêk hati bin, kirde careke tenê tê gotinê.Wek:

Ez çûm, gihîştim û vegeriyam.

Lê eger lêkerin derhingêv û hin nederhingêv bin li gor lêker cînav tê bikaranînê:

Ez çûm , min dît.

Ez çûm , min xame kirî.

Hevoka : Em çûn , me hesp ji xwe re kirî. Hin bi vî hawayî bikar tînin:

Me çû hesp ji xwe re kirî.

1.2.3.2.3. Cînavên nîşandek

Ev cînav şûna navên dûr û nêzîk, bi awakî ku van navan nîşan dikin digirin. Ev cînav ev in:

1. Cînavên ku dûrbûn û nêzîkbûna navê ku şûna wî digrin, diyar nakin, lê tenê hejmar û zayenda navdêr diyar dikin.

jibo zayendê nêr û yekhejmar : yê

Yê ku te dît hevalê min bû.

Jibo zayendê mê û yekhejmar : ya

Ya ku te dît şoreşger bû.

Jibo koma herdu zayendan : yên

Yên ku te dîtin gerîla bûn.

Ev cînav bi serê xwe nayên. Herdem bi cînavên girêdanê ( ku ) re tên û kirde ne.

2. Cinavên nîşandek jibo navdêrên nêzîk : Ev

Ev hat.

Ev hevalê min e.

Ev hevala min e.

Ev cînav li gor navderê ku nîşan dide, tê tewandinê:

Jibo nêr yekhejmar dibe: Evî

Evî kalî got.

Jibo mê yekhejmar dibe: Evê

Evê keçê ez dîtim.

Jibo nêr û mê kom: Evan

Evan keç û xortan got.

Gelek caran tîpa "e" ji " evî, evê, evan " tê avêtinê û dibin: Vî, vê, van.

Jibo kûrkirin û xurtkirina hizra nîşandinê "ev" bi zêderê re tê û dibe : eva, evê, evên.

Evê hat heval e.

Eva hat şervan e

Evên hatin gerîla ne.

Carna "ha" dikeve dawiya cînavê nîşandek û zêderê û ew jî, dibe cinavekî nîşandek :

Evê ha, eva ha, evên ha.

Evê ha Azad e.

Eva ha şêrîn e.

Evên ha Azad û şêrîn in.

3. Cînavên nîşandek jibo navderên dûr: Ew

Ew xort kî ye?

Ew hevala min e.

Ew heval hatin.

Ev cînav jî, li gor navê ku nîşan dike, tê tewandinê.

Jibo nêr, yekhejmar dibe: Ewî

Ewî xortî çi got?

Jibo mê, yekhejmar dibe: Ewê

Ewê keçê xelat girt.

Jibo nêr û mê kom dibe: Ewan

Ez ewan keç û xortan hez dikim.

Ji bo kûrkirin û xurtkirina hizra nîşandinê "ew" bi zêderê re tê û dibe: Ewê, ewa, ewên.

Ewê hat xortekî jîr e.

Ewa hat keçeke bedew e.

Ewên hatin xort û keçên gundê me ne.

"Ha"dikeve dawiya cînavê nîşandek û zêderê û ew bixwe jî, dibe cînavekî nîşandek: Ewê ha, ewa ha, ewên ha.

Ewê ha li ber xwe dide.

Ewa ha xebatê dike.

Ewên ha têkoşer in.

"Ew",di awayê xwe yê tewandî de, gelek caran "a" davêje û dibe: Wî, wê, wan

Wî xortî xweş got.

Wê keçê tiving hilgirt.

Wan keç û xortan serî hildan.

Di vê rewşê de, ji wateya hevokê mirov cudayî dixe navbera cînavên kesok
( wî, wê, wan ) û cînavên

nîşandek ( wî , wê, wan ) .

Cînavê nişandek ( ev, ew ) kirde jî, û berkar jî, tên bikaranînê.

Lêkerên derhingêv bi evî, evê, ewî, ewê re

Nihok

Di nihokê de, ev cînav şûna berkarên durust û ne durust digirin:

Ez ewî (ewê) dibim dibistanê.

Ez evî (evê) dibim seyranê.

Beran li ewî ( ewê ) dixe.

Beran li evî ( evê ) dixe.

Buhêrk

Di buhêrkê de, ev cînav şûna kirde digirin:

Evî (evê) nan xwar.

Ewî (ewê) pîvaz xwar.

Di vê rewşê de şûna berkarê nedurust jî, digirin:

Berên li evî ( evê) xist.

Berên li ewî ( ewê) xist.

Pêşedem

Di vê demê de şûna berkarên durust û nedurust digirin:

Ezê ewî (ewê) bitirsînim.

Ezê ewî (ewê) bibînim.

Mamoste wê ji ewî( ewê) bipirse.

Mamoste wê ji evî (evê) bipirse.

Lêkerên derhingêv bi (ev, ew) re

Nihok

Di nihokê de şûna kirde digirin:

Ev nên dixwe.

Ew avê vedixwe.

Pêşedem

Di pêşedemê de, şûna kirde digirin.

Evê min bigire.

Ewê te bibîne.

Buhêrk

Di buhêrkê de, şûna berkarê durust digirin:

Min ev dît.

Min ew xwar.

Lêkerên nederhingêv bi ( ev, ew ) re

Herddem şûna kirde digirin.

Ev çû welat.

Ew ji Botanê tê.

Ev diçe dibistanê.

Ew difire.

Evê bikeve avê.

Ewê ji bajêr derkeve.

Lêkerên derhingêv bi (evan,ewan) re

Buhêrk

Di buhêrkê de şûna kirde digirin:

Evan xwar.

Ewan em dîtin.

Nihok

Di nihokê de şûna berkarê durust û ne durust digirin:

Ez evan dibînim.

Ez ji wan dipirsim.

Pêşedem

Di pêşedemê de şûna berkarê durust û ne durust digirin

Ezê evan bişînim welat.

Ezê ji wan bipirsim.

Nasîn

Hin cînavên nîşandek di devok de awayên xwe winda kirine û ketine awakî din:

Evê ha vîna vaya

Eva ha vêna vaya

Evên ha vêna vana evana

Ewê ha wîna waya

Ewa ha wêna waya

Ewên ha wêna wana ewana

Lê ya durust ev e:

Ev, evî, evêha, evê, evaha, evan, evên, evênha.

Ew, ewî, ewêha, ewê, ewaha, ewan, ewênha.

Cînavê nîşandek "ev" bi bêjeyên : şev, roj û sal re dibe " î ".

Ev şev îşev

Ev roj îroj

Ev sal îsal

1.2.3.2.4. Cînavên pêgehîn ( girêkî )

Cînavê pêgeh dikeve paşiya navdêr an cînavekî din û wan bi hevoka di pey wan re girê dide. Cînavê pêgehîn di zimanê kurdî de yek e. Ew jî, ev e: Ku

Cînavê "ku" di hevokê de, carna kirde û carna berkar e.

Kirde

Ê ku tu dîtî heval bû.

Mirovê ku tu dîtî heval bû.

A ku tu dîtî şoreşger bû.

Keça ku tu dîtî şoreşger bû

Berkar

Ê ku te dît gerîla bû.

Kesê ku te dît gerîla bû.

A ku te dît şehîd ket.

Keça ku te dît şehîd ket.

Evê ku tu dibînî mamoste ye.

Cînavê (ku) bi zêderê re tê bikaranînê :

Ê ku, a ku, ên ku, êd ku

Cînavê (ku) bi cînavên nîşandek re tê bikaranînê: Evê ku, eva ku, ewê ku, ewa ku, evên ku, evêd ku, ewên ku, ewêd ku,.

Mînak:

Xameya ku min kirî sor e.

Hespê ku te kirî boz e.

Ev çiyayê ku tu dibînî Cûdî ye.

Azadê ku tu nas dikî hevalê min e.

Di zimanê kurdî de, ji cînavê pêgeh û pê ve

(ku)yeke din heye pêwend (gihanek) e ev (ku)

du hevokan digihîne hev û herdem li pey

lêkeran tê. Mîna:

Em hatin ku em bixwînin.

Em diçin çiya ku em azad bibin.

Carna (ku) bi wateya heke tê ,

hingê (beriya lêker) jê re tê gotinê.

Ku gel serî hilde emê azad bibin.

Ku gerîla bên gund emê dilşad bibin.

1.2.3.2.5. Cînavên pirsiyariyê

Cînavên pirsiyariyê di hevokên pirsiyarî de,

şûna navan digirin û li gor pêkhatina hevokê carna berkar û carna kirde ne. Cînavên pirsiyariyê ev in:

Kî, kê, kîjan, çi, çend, ku, çima, jiber çi,çawa,

kengî, ji kengî ve, li kuderê, bi kuderê ve, ji kuderê ve, di kuderê re, di kuderê de, ma,...

Kî ( ki )?

Ev cînav di hevoka pirsê de şûna navê mirovan digire.

Di lêkerên derhingêv de:

Buhêrk

Kî? şûna berkarê durust digire. Mîna:

Te kî (ki) dît.?

We kî(ki) tirsand?

Nihok

Kî? şûna kirde digire. Mîna:

Kî sêvê dixwe?

Kî bersiva min dide?

Pêşedem

Kî? şûna kirde digire. Mîna:

Kiyê ( kî dê ) pirtûkê bixwîne?

Kiyê ( kî dê ) min bigire?

Di lêkerên nederhingêv de

Kî? Herdem kirde ye.

Kî hat gund?

Kî diçe bajêr?

Kiyê biçe bajêr?

Kî? Tê tewandinê û dibe (kê?).

Kîjan?

Ev cînavê pirsiyarî ji van bêjeyan tê bikaranînê: (kî, ji, van, yek) yan jî, (kî, yek, ji van) û li gelek deverên Kurdistanê , bi van awayî tê bikaranînê: kîjan, kujan yan jî, kîjik.

Ev cînav jibo kes û tiştan tê bikaranînê. Kîjan, li gor navdêra ku şûna wê digire tê tewandinê û bi navê nêr re dibe: Kîjanî û bi yên mê re dibe: Kîjanê. Bi koma herdu zayendan re dibe: Kîjanan. Mînak:

Kîjanî ji van Azad dît ?

Kîjanê tu dîtiî ?

Kîjanan pez çêrand ?

Bi lêkerên derhingêv re

Buhêrk

Di dema berê de şûna kirde û berkar digire.

Kirde

Di vê rewşê de, kîjan tê tewandinê:

Kîjanî kirî ?

Kîjanê got ?

Kîjanan dît ?

Berkar

Di vê rewşê de, kîjan nayê tewandinê:

Te kîjan pirtûk kirî ?

Te kîjan keç dît ?

Te kîjan xort dît ?

Lê dema Kîjan dibe berkarê nedurust, tê tewandinê. Mîna:

Te li kîjanê xist ?

Te ji kîjanî pirsî ?

Nihok û pêşedem

Di şûna kirde de kîjan nayê tewandinê. Mîna:

Kîjan dikire ?

Kîjan dê bibîne ?

Lê di şûna berkar de tê tewandinê:

Tê kîjanê bibînî ?

Tu ji kîjanî hez dikî ?

Ewê kijanî bikire ?

Emê ji kîjanî bipirsin ?

Bi lêkerên nederhingêv re

Herdem kirde ye û nayê tewandinê:

Kîjan hat ?

Kîjan diçe ?

Kîjan dê bê ?

Kê?

Ev cînavê pirsiyarî şûna navên mirovan digire.

Di lêkerên derhingêv de

Buhêrk

Di dema berê de, kê şûna kirde digre:

Kê got ?

Kê kiras kirî ?

Nihok û pêşedem

Kê şûna berkarê durust digire:

Tu kê dibînî?

Tê kê bitirsînî ?

Di herdeman de (kê) şûna berkarê ne durust digire. Mîna:

Te li kê xist ?

Tu ji kê dipirsî ?

ewê ji kê bipirse ?

Kê, bi lêkerên nederhingêv re nayê bikaranînê.

Cînavê pirsiyariyê ( kê ), (kî) bi xwe ye di awayê tewandinî de ye.

Ku?

Ev cînav şûna navê cih û deveran digire. Mîna:

Tu li ku bûyî ?

Tu ji ku tê ?

Ku dever xweş e ?

Cînavê ku ji avêtina bêjeya (dever) ji kudever hatiye kurtkirinê.

Tu ji ku yî ?

Tu ji kudeverê yî ?

Tu ji kuderê yî?

Carna cînavê kîjan cihê (ku) digire û kîjan der tê bikaranînê, yan jî, (kî) û dibe kîder. Ev cînav bi daçekan re tên bikaranînê: Ji kîderê? Ji kuderê? Di kîderê de?

Di kuderê de? Bi kuderê ve? Bi kîderê ve? Di kuderê re? Di kîderê re?

Çi?

Ev cînav, di hevoka pirsê de, şûna navên bêgiyan (bêrih ) digire.

Di lêkerên derhingêv de

Herdem berkar e. Mîna:

Te çi kirî ?

Tu çi dikirî ?

Ewê çi bikire ?

Tu li çi dixî ?

Ewê li çi bixe?

Te li çi xist ?

Di lêkerên nederhungêv de

Herdem şûna kirde digire. Mîna:

Çi hat ?

Çi diçe ?

Çiyê biçe ?

Cînavê pirsiyariyê (çi) bi bêjeyên din re tê bikaranînê û cînavên pirsiyariyê çêdike:

Bi cînavê (ma) re dibe: Çima?

Ma tu hatî ? Çima tu hatî ?

Ma tu lal î ? Çima tu lal î ?

Ma tu bindest î ? Çima tu bindest î ?

Bi cînavê (ma) mirov pirs dike jibo ku agahdarê tiştekî bibe. Lê dema çi bi ma ve dibe, mirov haydar e ji wê agahiyê, lê dixwaze nepejirîne û neqayîlbûna xwe liser diyar bike. Yan jî, sedem û egerên wê agahiyê bizani be:

Ma tu kurd î ? Çima tu kurd î ?

Çi, bi bêjeya (awa) ve dibe çi awa û çawa tên çêkirinê . Bi cînavê pirsiyarî ( çawa ) miriv li hal û rewşa tiştekî, mirovekî, kesekî (mirov, candar) dipirse:

Tu çawa yî ?

Hespê te çawa ye ?

Xaniyê te çawa ye ?

Rojên te çawa derbas dibin ?

Tu çawa debar dikî ?

Çi , bi daçekên " jibo, jiber, jibona" re tê girêdanê û cînavên pirsiyariyê " jibo çi? jiber çi? jibona çi " çêdike. Bi van cînavan em sedem û egerên tiştan dipirsin:

Jiber çi tu duh nehatî malê ?

Jibo çi em bindest in ?

Jibona çi ev kuştin û talan ?

Çend?

Ev cînavê pirsiyarî şûna hejmarnavan digire:

Te çend gul jê kirin ?

Te çend keç dîtin ?

Çend gerîla hatin gund ?

Çend gundî çûn şoreşê ?

Tu çendan dibînî ?

Cînavê pirsiyariyê (çend) tenê , di koma herdu zayendan de tê tewandinê:

Te ji çendan pirsî ?

Tu çendan nas dikî ?

Çend, carna cînavê nependî ( nebinavkirî ) ye:

Min çend şoreşger dîtin.

Ez çend rojan li gund mam.

Di vir de (çend) bi wateya ( hinek ) tê û wateya xwe ya pirsiyariyê winda dike.

Kengî?

Bi vî cînavê pirsiyariyê , mirov li dem û çaxê buyerekê dipirse:

Kengî tê bê(yî) mala me?

Kengî emê hev bibînin?

Kengî tu çûyî gund ?

Kengî, bi daçeka (ji.... ve) cînavê pirsiyarî ( ji kengî ve ) çêdike:

Ji kengî ve tu neçûyî welat ?

Ji kengî ve tu li vir dimînî?

Ji kengî ve dibistana we dest pê kiriye ?

Ma?

Bi vî cînavê pirsiyariyê mirov liser tiştekî agahdar dibe:

Ma tu dizanî bi kurdî bixwînî?

Ma ev çi rewşa em tê de ne ?

Ma tu hozan î ?

Gelo?

Ev jî , mîna " ma" ye û carna pê re tê.

Gelo! Emê bi ser kevin?

Gelo! Ew çû welat ?

Ma gelo heye em rizgar bibin?

Ma gelo heye em bibin xwedî welat ?

1.2.3.2.6. Cînavên nependî ( nebinavkirî )

Ev cînav şûna navan bi awakî nependî û nenaskirî digirin. Di zimanê kurdî de gelek cînavên nependî hene, ji van cînavan:

Yek, heryek, tu, tukes, kes, tu, tutişt, herkes, hertişt, tiştek, hin, hinek, filan, behvan, hîç, gişt, hemû, hemûkes, her, tev, hîn, hinek, çend, çendek, pir, gelek, tenê, mirov, heçî,... Mînak:

Min tukes nedît.

Yekê digot yekî: Li me pîroz be yekîtî!

Herkes dibêje : Bijî Kurdistan!

Ez tiştekî dibînim.

Gişt dibêjin: An serkeftin, an serkeftin!

Tev dibêjin : An Kurdistan, an Kurdistan!

Cînavên nependî mîna navan tên tewandinê:

Yek, yekî, yekê, yekan, kes, kesî, kesê, kesan,...

1.2.3.2.7. Cînavên xwemalîn (arzî, xwedanî )

Ev cînav şûna navekî ku xwedanekî wî di hevokê de heye digire. Cînavên xwedanî ji du cînavan bi hev dikevin. Cînavên xwedanî ev in :

Jibo nêr, yekhejmar :

Yê min, yê xwe, yê te, yê evî, yê evê , yê ewî, yê ewê, yê me, yê we, yê evan, yê ewan.

Jibo mê , yekhejmar:

Ya min, ya xwe, ya te, ya evî, ya evê, ya ewî, ya ewê, yê me, yê we, yê evan, yê ewan.

Jibo koma herdu zayendan :

Yên min, yên xwe, yên te, yên evî, yên evê, yên ewî, yên ewê, yên me, yên we, yên evan, yên ewan.

Her cînavek ji du cînavan pêk hatiye, mîna: Yê min. Cînavê pêşî "yê" hejmar û zayenda tiştan diyar dike, lê cînavê duwemîn "min" hejmar û zayenda kesê xwedanê wî diyar dike. Dema cînavê duwemîn cînavekî nîşandek be, wek: Yê evî, ji bilî zayend û hejmar dûrbûn û nêzîkbûnê jî, diyar dike.

Mînak:

Gula min. Ya min.

Destê ewî. Yê ewî

Guliya ewê. Ya ewê.

Çiyayên me. Yên me.

Kirasê evê. Yê evê.

Cînavên xwedanî ji cînavên nependî jî, çêdibin, Wek:Ya filan, yê hinekan, ya tukesî, yên kê,...

1.2.3.2.8. Tewandina cînavan

Cînavê pirsiyariyê " kîjan? "

Rêz	Awa	Mê	Nêr	Kom
1	Rast	Kîjan?	Kîjan?	Kîjan?
2	Bang	-------	---------	-------
3	Tewandî	Kîjanê?	Kîjanî?	Kîjanan?
4	Bihevre	Kîjanê re?	Kîjanî re?	Kîjanan re?
5	Tevayî	Kîjanê ve?	Kîjanî ve?	Kîjanan ve?
6	Cîwarî	Kîjanê de?	Kîjanî de?	kîjanan de?

Cînavên pirsiyariyê " kî? " û " çi? "

Rêz	Awa	Kî?	Çi?	Mê	Nêr
1	Rast	Kî?	Çi?	Çi jin?	Çi xort?
2	Bang	-----	------	-----	-------
3	Tewandî	Kê?	Çi?	Çi jinê?	Çi xortî?
4	Bihevre	Kê re?	Çi re?	Çi jinê re?	Çi xortî re?
5	Tevayî	Kê ve?	Çi ve?	Çi jinê ve?	Çi xortî ve?
6	Cîwarî	Kê de?	Çi de?	Çi jinê de?	Çi xortî de?

Cînavên nîşandek " ev " û " ew "

Rêz	Awa	Ev-Mê	Ev-Nêr	Ev-Kom	Ew-Mê	Ew-Nêr	Ew-Kom
1	Rast	Ev	Ev	Ev	Ew	Ew	Ew
2	Bang	-----	------	-----	-----	-----	-----
3	Tewandî	Evê(Vê)	Evî(Vî)	Evan	Ewê(Wê)	Ewî(Wî)	Ewan
4	Bihevre	Evê re	Evî re	Evan re	Ewê re	Ewî re	Ewan re
5	Tevayî	Evê ve	Evî ve	Evan ve	Ewê ve	Ewî ve	Ewan ve
6	Cîwarî	Evê de	Evî de	Evan de	Ewê de	Ewî de	Ewan de

Cînavên kesok

Rêz	Awa	1Tek	2Tek	3Tek	1Kom	2Kom	3Kom
1	Rast	Ez	Tu	Ew	Em	Hun	Ew
2	Bang	-----	------	-----	------	------	------
3	Tewandî	Min	Te	Wî/Wê	Me	We	Wan
4	Bihevre	Min re	Te re	Wî/Wê re	Me re	We re	Wan re
5	Tevayî	Min ve	Te ve	Wî/Wê ve	Me ve	We ve	Wan ve
6	Cîwarî	Min de	Te de	Wî/Wê de	Me de	We de	Wan de

1.2.3.3. Rengdêr

Rengdêr bêjeyeke reng, salix, pesin, kêsim û rewşa navan dide zanînê. Rengdêr, herdem li dû navan tê , wek:

Gula sor.

Çiyayê pîroz.

Ev hesp beze ye.

Keça kurd jîr e.

1.2.3.3.1. Rengdêra pesinde ( salixdanê )

Ev rengdêr rewşa navekî bi başî yan jî, bi nebaşî tîne ziman, mîna bêjeyên :

Baş, sor, bilind, pîs, hêja,...

Rengdêra pesinde bi zêderê re yan jî , bi lêkera bûn re tê bikaranînê.

A. Bi zêderê re

Keça baş.

Xortê hêja.

Dijminê hov.

Gelên gernas.

B. Bi lêkera bûn re

im, î, e, in, in, in, bû, be

Ev xort şoreşger e.

Ev keç bedew e.

Azad jîr e.

Xebat hozan bû.

Di rengdêra pesinde de, bêjeyên mîna : Belengaz, ciwan, pîr, bextiyar,... Bi serê xwe rengdêr in û mîna navan tên bikaranînê.

1.2.3.3.2. Rengdêrên dumil

Ev rengdêr bi du awa tên sazkirinê:

A. Rengdêrên afirandî (xurdezad)

Ev rengdêr bi alîkariya paşgîn û pêşgînan ji nav û lêkeran çêdibin. Paşgînên ku rengdêrên afirandî çêdikin ev in:

Baz Canbaz, tîrbaz, rimbaz, sextebaz,....

Kar Cotkar, alîkar, sextekar,...

Ker Zîvker, zêrker, şûrker, hesinker,...

Van Bilûrvan, şervan, gavan,...

Bend Solbend, sazbend, ...

Vanî Aşvanî, xêlvanî, bajarvanî,...

Gîn Gulgîn, rengîn, xemgîn, lezgîn, xwazgîn,...

Yar Hişyar, bextiyar, kiryar,..

Dar Serdar, bindar, guhdar, dildar,..

Anî Mêranî, piranî,...

Ane Şahane, hovane,..

Î Gundî, çiyayî, kurdistanî,...

Ger Şoreşger, şevger, dadger, şanoger,....

Mend Cegermend, hişmend, hunermend,..

Gêr Wergêr, Xwegêr, kargêr,....

Pêşgînên ku rengdêrên afirandî çêdikin ev in:

Hev Heval, hevrê, hevkar, hevpîşe,..

Nîv Nîvro, nîvşev, nîvsal, nîvnan,....

Ho Hogir, hozan, hoşeng,...

B. Rengdêrên hevbend

Rengdêrên hevbend, bi van awayên jêr saz dibin:

1. Bi ketina zêderê:

Dilê şad. Dilşad

Bejna zirav. Bejinzirav

Çavê reş. Çavreş

2. Bi guhestina cihê bêjeyan:

Bihayê giran. Giranbiha

Roja xweş. Xweşroj

3. Ji du navan bi anîna navê berkar:

Bavkuştî

Dilşewitî

4. Ji nav û lêkerekî:

Dilrevîn

Dengbêj

Mêrkuj

Dengir

5. Ji rengdêr û lêkerekî:

Xweşgo

Pirgo

Reşbîn

Pakbîn

Pêpelûka rengdêran

Rengdêrên pesinde, pesnê navdêran bi pêpelûkên têvil (cuda) didin zanînê. Di van rengdêran de sê (3) paye hene: xwerû, payepîv û bêpaye.

1. Rendêra xwerû

Bêjeyek ragîr û bi serê xwe ye, wek:

Sor, reş, nû, kevin, mezin, bilind, jîr,..

2. Rengdêra payepîv

Ev rengdêr xwedî pilik e, xwedî, paye ye, ev paye jî, bi van bêjeyan tê pîvanê:

Pir, hindik, gelek, kêm, zêde, bêtir,...

Ev gul pir sor e.

Çiyayê Agirî gelek bilind e.

Di vê rengdêrê de sê paye tên dîtin: Nizimpaye, hevser û bilindpaye.

A. Nizimpaye

Dema ku du nav di pesindanê de dikevin berheviyê, kêmbûn û nizimbûna navekî di wê rewşê de bi van bêjeyan tê xuyakirinê: Kêm, hindik (hindek).

Azad kêm ceger e.

şêrîn hinekî jîr e.

Cano kêm semax e.

B. Hevser

wekheviya du navan di pesindanê de belî dike. Jiber ku her du nav di vî pesnî de di yek payê de ne û pila wan yek e. Ev rengdêr bi alîkariya bejeyên : Wek û mîna saz dibin.

Reşo wek Xebat şoreşger e.

Hacer mîna Bêrîvan gernas e.

C. Bilindpaye

Ev rengdêr bi xwe rengdêra xwerû ye, lê paya wê bi paşgîna : tir û tirîn bilind dibe.

Dema ku berhevî di pesindanê de di navbera du navan de be. Navê yekemîn xwediyê paya yekemîn rengdêra xwerû distîne. Mîna:

Ev çiya bilind e.

Lê navê duwemîn , xwediyê paya bilindtir rengdêra xwerû bi anîna paşgîna (tir) distîne, Mîna:

Ev çiya bilindtir e.

Nermîn jîr e. şermîn jîrtir e.

Gulê gewr e. Jînê gewirtir e

Hogir dirêj e. Memo dirêjtir e.

3. Rengdêrên bêpaye

Ev rengdêr pesnekî bilind yan jî , pir bilind dide nav, Di rengdêra bêpaye de sê pêpelûk tên xuyakirinê.

Dema em berheviyê bi pesnê (sor) dikin navbera sê gulan , em dibêjin:

Ev gul (pir) sor e. (pir sor)

Ev gul (hîn) sortir e. ( sortir)

Ev gul sortirîn e. ( sortirîn)

Pir hîn - tir tirîn

Pir sor e (hîn) sortir e sortirîn e

Çiyayê Gebarê (pir) bilind e, Cûdî hîn bilindtir e, lê Agirî bilindtirîn e.

Zozanên şerefdînê pir xweş in, derya wanê hîn xweştir e, lê sersing xweştirîn e.

Nasîn 1

Bêjeyên mîna mezintir dibin meztir.

"Ar", di bêjeya Kevnar de şûna tir digre.

Kevnar Kevintir

Pirtir Bêtir

"Ar", di bêjeya xewar de şûna tir digire.

Xewar Bi xewtir

Nasîn 2

Dema navdêr tê avêtinê, zêder dikeve pêşiya rengdêrê û bi delameta cînav radibe, wek:

Ez gula sor û ya zer dibînim.

Ya , şûna gulê digir e û bi karê cînav radibe.

Nasîn 3

Carna navdêr yekcar ji hevokê dikeve û rengdêr mîna cînavekî li şûnê dimîne û bi delameta cînav radibe û mîna wî tê tewandinê. Herwiha ji rewşa rengdêrî dikeve:

Tirsim bimirim nebînim esmera min

Riya Mêrdînê bi kaş e

Delala min.

Esmera min Yara mina esmer.

Delala min Yara mina delal

Esmer û delal du rengdêr in, lê navdêrên wan ketine. Jibo vê mîna navdêran bi zêderê re hatine tewandinê.

1.2.3.3.3 Rengdêrên nîşandek

Ev rengdêr cînavên nîşandek bi xwe ne. Dema ku navdêr di hevokê de tê gotinê, ev cînav dibin rengdêr, wek:

Ev mirov îro ji Amedê hat.

Ew keç îro ji çiyê hat.

Evî xortî got.

Evê keçê got.

Bi rengdêra nîşandek re navê nêr li gor rêzana gelemper tê tewandinê, wek:

Ez evî nanî dixwim. ( Nabe ku em bêjin - nên )

Ez ji evî bajarî hez dikim.

Ez evan bajaran dibînim.

Dema ku gelek navdêr ji yek hejmarê bin û zayenda wan ne yek be jî, em yek rengdêra nîşandek tînin û navdêrê dawî tenê tê tewandinê, wek:

Evî tîr û kevanî bide min.

Ez evî xort û keçê dibînim.

Rengdêra nîşandek jî, di vê rewşê de li gor zayenda navdêra pêşî tê tewandinê.

Lê dema ku zayenda navdêran ne yek be, her yek rengdêra nîşandek li gor hejmara xwe, distîne.

Ez evê gulê û evan daran dibînim.

Ez ji ewî bajarî û ewan gundan hez dikim.

1.2.3.3.4 Rengdêra hejmarî

Rengdêra hejmarî, hejmar bi xwe ye, dema ku di hevokê de bi navdêra xwe re bê, wek:

Heşt şoreşger hatin.

Bîst şervan çûn çiyê.

Sed gerîla ketin bajêr.

Rengdêra hejmarî du beş in :Jimarîn û rêzîn

A. Jimarîn

Ev rengdêr hejmara navdêr dide zanîn. Dikeve pêşiya navdêr û li gor tewanga xwe navdêr dide tewandinê, wek:

Deh gul vebûn.

şeş mirovan got.

Çil keçî biryara şoreşgerî da.

Ezê neh pirtûkan bikirim.

B. Rêzîn

Ev rengdêr dikeve paşiya navdêran û rêza wan dide zanîn, wek:

Azadê şeşane di rêzê de.

Hespê min yê sisêyan derket di bezê de.

Gulê di rêza sihî de ye.

Rengdêra rêzîn bi xwe tê tewandinê û tewanga xwe nade navdêr. Carna rengdêra rêzîn hejmara rêzê jî, diyar dike, dema ku ev rêz mîna koman be.

Gerîla çar çar hatin.

Gundî deh deh diçûn.

Jimarnavên didu û sisê dema dibin rengdêrên hejmarîn, dibin du û sê, wek:

Du mirov mirin.

Sê mirov hatin mala me.

1.2.3.3.5 Rengdêra pirsiyarî

Ev rengdêr cînavên pirsê bi xwe ne. Dema ku dikevin pêşiya navdêr dibin rengdêrên pirsiyarî:

Çend firok hatin ser we ?

Kîjan xortî got ?

Çend mirovan xwar ?

1.2.3.3.6 Rengdêra nependî

Ev rengdêr cînavên ne pendî ne. Dema ku dikevin pêşiya navdêra xwe dibin rengdêrên nependî:

Hemû mirovan dît.

Min tu çare nedît.

Min filan kes dît.

Min çend gur dîtin.

1.2.3.3.7 Rengdêra xwedanî ( arzî, xwemalîn )

Ev rengdêr ji cînavên kesok û nîşandek pêk tê . Li pey navdêran tê , lê ew bi xwe gerek e, li pey cînavên xwedanî " yê, ya, yên " bihata. Ev rengdêr û navdêra xwe bi zêderê, bi hev tên girêdanê. Cînavên ku dibin rengdêrên xwedanî ev in: Min, xwe, te, vî, vê, wî, wê, me, we, van, wan.

Pirtûka min.

Gulê û şêro kurê xwe dîtin.

Keça van.

Bexçeyê wan.

desmala vê.

Gundê min û te.

Nasîn

dema gelek rengdêrên pesinde di hevokê de bi navekî ve dibin, bi vî awayî tên bikaranînê.

1. Navê nêr yekhejmar:

Navdêr zêdera "ê" distîne. Rengdêrên navîn " î " distînin û ya dawî mîna xwe dimîne, nayê guhertinê.

Mînak:

Xortê çelengî jîrî qenc.

Çiyayê asêyî bilindî pîroz.

kevirê reşî sitemî şahîkî gelover.

Lê dema nav nependî be "ekî" distîne.

Xortekî çelengî jîrî qenc.

Çiyayekî asêyî bilindî pîroz.

Kevirekî reşî sitemî şahîkî gelover.

Beranekî kolî girsî qer.

şoreşgerekî zaneyî mêrxasî leheng.

2. Navên mê yekhejmar

Navdêr zêdera "a" distîne lê rengdêrên navîn "e" distînin û ya dawî mîna xwe dimîne, nayê guhertinê, wek:

Keça rinde bedewe ciwan.

Ava zelale kûre xurt.

dara bilinde heşîne xweşik.

Lê dema navdêr nependî be "eke" distîne, wek:

Çêlekeke beleke bilinde bişîr.

Keçeke rinde bedewe jîre şoreşger.

Goleke firehe kûre bigere bitirs.

3. Koma herdu zayendan ( nêr û mê )

Navdêr zêdera "ên" distîne. Lê rengdêrên navî "e" distînin û ya dawî mîna xwe dimîne nayê guhertinê, wek:

Keçên rinde bedewe şoreşger.

Xortên çelenge qence mêrxas

Lê dema navdêr nependî be, "in" distîne. Wek:

Çemin dirêje xurte boşav.

şervanin jîre çelenge mêrxas.

1.2.3.4 Hejmar

Hejmar perçeyek ji axaftina zimanê kurdî ye. Li gor ho û mercên hevokê, bêjeyên vî beşê axaftinê tên guhertinê.

1.2.3.4.1 Beşên hejmarê

1. Hejmarên bingehîn:

a. Hejmarên dehên pêşî (yekemîn):

1 yek

2 du

3 sê

4 çar

5 pênc

6 şeş

7 heft

8 heşt

9 neh

10 deh

b. Hejmarên dehên duwemîn:

11 yazdeh

12 duwazdeh

13 sêzdeh

14 çardeh

15 pazdeh

16 şazdeh

17 hivdeh

18 hijdeh

19 nozdeh

20 bîst

c. Hejmarên dehtayî:

10 deh

20 bîst

30 sî(sih)

40 çil (çel)

50 pêncî (pêncih)

60 şêşt

70 heftê

80 heştê

90 not

100 sed

ç. Hejmarên sedtayî:

100 sed

200 dused

300 sêsed

400 çarsed

500 pêncsed

600 şeşsed

700 heftsed

800 heştsed

900 nehsed

1000 hezar

d. Hejmarên mezin:

1000 000 milyon (hezar hezar)

1000 000 000 milyard (hezar milyon)

Bi gelenperî hejmarên bingehîn di kurdî de bi vî awayî çêdibin:

0 nîn ( sifir, hîç )

1 yek

2 du (dido)

3 sê(sisê)

4 çar

5 pênc

6 şeş

7 heft

8 heşt

9 neh

10 deh

11 yazdeh

12 diwazdeh

13 sêzdeh

14 çardeh

...................

20 bîst

21 bîstûyek

22 bîstûdu

23 bîstûsê

24 bîstûçar

25 bîstûpênc

......................

30 sih (sî )

31 sihûyek

32 sihûdu

..................

40 çil

41 çilûyek

42 çilûdu

...................

50 pêncih (pêncî)

51 pêncihûyek

55 pêncihûpênc

......................

60 şêst

61 şêstûyek

..................

70 heftê

71 hetêûyek

..................

80 heştê

81 heştêûyek

....................

90 not

91 notûyek

.................

100 sed

101 sedûyek

...................

200 dused

201dusedûyek

202 dusedûdu

300 sêsed

301sêsedûyek

1000hezar

1001 hezarûyek

100 001 sedhezarûyek

101 000 sedûyekhezar

Nasîn

Di kurdî de hejmar ji milê çepê ve (ji milka bilind ve) tên xwendinê.

1.2.3.4.2 Tewandina hejmarên bingehîn

Yek

Yek bi "ê" tê tewandinê

Min ji yekê pirsî.

Min ji bîstûyekê re got.

Sedûyekê ez dîtim.

Sala hezarûnehsedûyekê.

Di sala 1981ê de, ez çûm zanîngehê.

Di sala 1991ê de, şerê gel li Kurdistanê xurt bû. Jimara yekê ku dikeve pêşiya navdêrekê, ew navdêr li gor tewangên xwe tê tewandinê. Jiber ku yek tewanga xwe liser navdêrên ku pê ve tên girêdanê bi rê ve nabe.

Ji yek hespî pê ve min nedît.

Ji yek xortî pê ve nepeyîvî.

Ji yek gulê pê ve bihn nedida.

Ji yek keçê pê ve min hez nekir.

Nasîn

Dema hejmar hevbend be ( bîstûyek , çilûyek )

hingê perçêyê duwemîn tenê tê tewandinê û

perçê yekemîn mîna xwe dimîne:

ji bîstûyekê

Sala nehsedûyekê

Ji didowan heta bîstan

Hejmarên ji didowan heta bîstan bi "an" tên tewandinê, wek:

Diduwan ji min pirsîn.

Çaran ez dîtim.

Min ji dehan re got.

Çardehan ez girtim.

(1920) Sala hezarûnehsedûbîstan.

Di sala (1914)an de ‚şerê cihanê yê yekemîn vêket. ( hezarûnehsedûçardan)

Di sala 1984an de şerê çekdarî li Kurdistanê dest pê kir. (Hezarûnehsedûheştêûçaran).

Ev hejmar( 2 -20 ) tewangên xwe didin navdêrên xwe jî, ev navdêr li gor tewanga van hejmaran tên tewandinê:

Min ev tiving bi şeş zêran kirî.

Bîst mirovan rê birîn.

Hijdeh keçan çek hilgirtin.

Çar salan min xwendina zanîngehê kir.

Hejmarên ji( 2 - 20 )dema bi serê xwe tên û navdêra wan ji hevokê dikeve ew bi xwe tên tewandinê. Lê dema bi navdêra xwe re tên, navdêra xwe didin tewandinê.

Hejmarên dehtayî ( 30,40, 50,.....100 )

Ev hejmar bi "î" tên tewandinê:

Sihî ji min pirsî.

Min ji çilî re got.

Sala 1990î, sala Serhildana Gelî ye.

Di sala 1980î de conta faşist hat desthilatiyê.

Sedî ji min re got :" Neçe Ewropa."

Sala (1970)î (hezarûnehsedûheftêyî)

Jimarên ( 30, 40. 50, 60, 70, 80, 90, 100 ) dema navdêra wan dihevokê de be, tewanga xwe didinê:

Min ev çek bi sed zêrî kirî.

Min ev şal bi çil pereyî kirî.

Sih mirovî rêveçûn çêkirin.

Pêncî kesî ez dîtim.

Hezar

Hezar jî, mîna hejmarên dehtayî bi " î " tê tewandinê û tewanga xwe dide navdêran:

Hezarî bi hev re digotin: " Bijî Kurdistan ".

Min ji hezarî pirsî.

Hezar mirovî digotin : An Kurdistan an Kurdistan!

Min ev pirtûk bi hezar pereyî kirî.

Dema hezar bi hejmareke din re tê bikaranînê dikeve bin hîkariya wê hejmarê û li gor tewanga wê tê tewandinê:

Ji çar hezaran yek hat.

Sed hezarî serî hildan.

Bîst hezaran digotin: " Bimre bindestî ".

Yek hezarê min heye.

Di vê rewşê de hezar nikare navdêra xwe bitewîne û ew bi xwe jî, nayê tewandinê ku navdêr hebe:

Min ev tişt bi çar hezar zêr kirî.

Nasîn

Rêzana ku liser hezarî dimeşe liser milyon û milyardî jî, dimeşe:

Milyonî digot: " kurd namirin."

Milyon kurdî soz didan ku riya şehîdan bişopînin.

Dema hejmar ne diyar be û guman liser hebe, herdem bi "an" tê tewandinê:

Bi hezaran gelê me serî hildide.

Bi milyonan alîkarî jibo şoreşê diçe.

Bi sedan rewşenbîr dibin yek.

2. Hejmarên rêzde

Ev hejmar bi paşgîna " emîn " dawî dibin:

Yekemîn , duwemîn, sêyemîn, çaremîn, pêncemîn, şeşemîn, ....

Ev hejmar cihê navdêrekê di nav rêzekê de diyar dikin.

3. Hejmarên parçeyî yên bingehîn

1/2 = nîv, 1/3 = sêyek, 1/4 = çaryek, 2/3 =sêdu, 5/4 = çarpênç,....

Tewandina hejmarnava "nîv"

dema nîv bi serê xwe be, bi "î" tê tewandinê:

Nîvî bide min.

Me bi nîvî kir.

Di vê rewşê de ku navdêr bê gotinê, ev navdêr li gor tewanga xwe tê tewandinê:

Nîv nanî bide min.

Min ev tişt bi nîv zêrî kirî.

nîv sêvê bixwe.

Sed û nîv rojê min kar kir.

Dema "nîv" bi hejmarekê ve dibe li gor tewanga wê hejmarê tê tewandinê:

Bîst û nîvan.

Çar û nîvan.

Sed û nîvî.

Çil û nîvî.

Yek û nîvê.

Hejmarên parçeyî yên dehyekî

0.1 = nîn xal yek, 0.02 = nîn xal nîn dido,

1.45= yek xal çilûpênc,....

4. Hejmarên Tewaw

0, 1, 2, 3, 3, 4, 5, 6, ....

Nîn, jore 1, jore dido, jore sisê,...

0, -1, -2, -3, -4, -5, -6,....

Nîn, jêre 1, jêre dido, jêre sisê,...

5. Hejmarên cotîn

2, 4, 6, 8,10, 12, 14, ...

Jore dido, jore çar, jore pênc,...

-2, -4, -6, -8, -10, -12. -14, ...

Jêre dido, jêre çar, jêre pênc,...

6. Hejmarên dabeş

2, 4, 6, 8, 10 ,12, 14, ...

-2, -4, -6, -8, -10, -12, -14, ...

7. Hejmarên xwebeş

1, 3, 5, 7 ,9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, .....

8. Hejmarên carkirî

Carek, ducar, sêcar,....

Yeko yeko, dido dido,....

Yekta, duta, sêta, ...

9. Hejmarên kombêj

şeşek, heftek, heştek, ...

1.2.3.5 Lêker

Lêker peyvek e guhêrbar e, di zimanê kurdî de, kar, kirin, bûn û hebûna mirovekî, tiştekî yan jî, lawirekî nîşan dike. Ev peyv li gor dem, kes û raweya kirinê tê guhertinê. Di darêja raderiyê de yan ku dema lêker bê têkilî ye mîna nav tê bikaranînê. Ji vê darêjê re "rader" tê gotinê.

Mînak: kirin, birin, hatin, ketin, hilgirtin, rûniştin, kirîn, birîn, firîn, çûn, bûn, sûn, man, dan, pan, hejandin, lerizandin, firandin, ... ûwd.

Radera lêker du parçe ye, kok û paşgîn:

kirin kir - in

kirîn kirî - n

çûn çû - n

man ma - n

Paşgîna lêkerên kurdî herdem (n) e , jiber ku (i) tîpeke sist û lawaz e. Bi ketina (n) ew bi xwe jî, ji dawiya lêker dikeve.

kir - in kir

kirî - n kirî

çû - n çû

ma - n ma

Dema ku em radera lêker bi dem, kes, hejmar û raweyekê re têkildar dikin, lêker li gor wan hoyan tê veguhastinê . Di vê rewşê de , li gor demê du kokên lêker tên ber çavan, ew jî, ev in : Koka demên berê (KDB) û koka demên niha û pêşedemê (KDN).

Bi ketina paşgîna lêker, rasterast koka demên berê ( KDB ) bi dest me dikeve.

kir - in kir

Kir, lêkera kirin e bi kesê sêyemîn yê yekhejmar re di buhêrk de. Wî / Wê kir.

Jibo bi destxistina koka demên niha û pêşedemê tu rêzanên tevayî nîn in. Tenê lêkerên ku bi (andin) û (în) dawî dibin bi rê ne (rêzan liser wan dimeşe).

Lêkerên ku bi ( andin ) dawî dibin:

"din" dikeve û "a "cihê xwe dide "î":

Revandin Revan Revîn

Kelandin Kelan Kelîn

Lêkerên ku bi "în" dawî dibin:

" în " dikeve û parçeyê dimîne koka dema niha û pêşedemê ye ( KDN )

Kirîn Kir

Birîn Bir

Hemû lêkerên din, pêwîst e mirov fermaniya wan nas bike ev jî, bi jiberkirinê çêdibe.

Kirin Bike Bi-k-e k

Gotin Bibêje Bi-bêj-e Bêj

1.2.3.5.1 Veguhastina lêker

Ji têkildariya radera lêker bi kes, dem, hejmar û raweyan re " veguhastin " tê gotinê:

Min pênivîsek baş kirî.

Azad diçe şoreşê .

Min du gulên sor dîtin.

baş bixebite tê serfiraz bibî.

Di veguhestina lêker de, pêwîst e em berî her tiştî kokên deman nas bikin. ( KDB ) jibo hemû demên derbas bûyîn û ( KDN ) jibo demên nihok û pêşedemê.

Dema mirov lêker vediguhêze çar tiştên bingehîn tên ber çavan ew jî, ev in : Kes, dem, hejmar û rawe.

1. Kes

Kes, mirovek e, tiştek e yan jî, lawirek e. Navek e yan jî, cînavek e. Bi karekî radibe yan jî, bûyerek tê serê wî û berkar dibe. Kesê bikarekî yan bi xebatekê radibe, jê re kiryar tê gotinê. Lê kesê ku di hevokê de bûyer tê serê wî, jê re berkar tê gotinê.

a. Kiryar (Kirde)

Kiryar kesek e, mirovek e, tiştek e yan lawirek e. Cînav e yan jî, nav e. Di hevokê de bi karekî radibe û xebatekê dike.

şoreşger hatin.

Agir geş dibe.

Xwendekar silav dikin.

Ez diçim dibistanê.

Min Hogir dît.

Wê gulek sor da min.

Wî name nivîsand.

Di van hevokan de, şoreşger, agir û xwendekar her yek navek e û bi karekî rabûye. Herwiha ez , min, wê û wî jî, cînav in, her yek bi karekî rabûye. Hemû jî, di hevokê de kiryar in.

b. Berkar

Kesê ku di hevokê de bûyer tê serê wî berkar e.

Dijmin Zoro kuşt.

Hacerê dijmin lerizand.

Di van hevokan de, zoro û dijmin du nav in. Bûyerek hatiye serê wan. Zoro hatiye kuştinê û dijmin hatiye lerizandinê. Ji van navan re, berkar tê gotinê. Dibe ku berkar nav be yan cînav be. Mirov be, tişt be yan jî, lawir be. Rasterast bi lêkereke derhingev ve tê girêdanê. Lê bi awayekî ne rasterast bi lêkera nederhingêv ve jî, tê girêdanê.

Berkar bi du beşan par ve dibe: Berkarê durust û berkarê nedurust.

Berkarê durust

Berkarê durust, bûyer rasterast tê serê wî.

şervan dijminan dikujin.

Gundî rê dibirin.

Memo Zînê dixwaze.

Navên dijminan, rê û Zînê rasterast bûyerên kuştin, birîn û xwastinê hatine serê wan. Tu bindarên din jî, bi wan re nîn in.

Berkarê nedurust

Ew berkarê ku di hevokê de, bûyer rasterast nayê serê wî, jiber ku berkarekî din nediyar pê re heye jê re berkarê nedurust tê gotinê.

Daçekên "di, bi, ji, li" şûna berkarê nediyar ku bûyerê bi berkarê nedurust re hildigre, digirin.

şoreşgeran li dijmin xistin.

Min ji mamoste pirsî.

Dijmin û mamoste di van hevokan de berkarên ne bi serê xwe ne. Jiber ku di buyerê de berkarekî din hevalê wan heye, lê navê wî nehatiye diyarkirinê .

Dema em dipirsin: şoreşgeran bi çi li dijmin xist ? Bersiva vê pirsê, berkarekî din bi dijmin re heval diyar dike, mîna : Bi çekan, bi daran, bi keviran, bi rokêtan,...lêxistin.
Herwiha, min çi ji mamoste pirsî ? Navê wî, temenê wî, dîroka Kurdistanê,....

2. Dem

Di veguhestina lêkeran de, sê demên bingehîn hene: Dema niha ( nihok), dema bê (pêşedem) û dema buhirî (buhêrk).

Niha, ez diçim dibistanê.

Sibe, ezê biçim bajêr.

Par ez çûm welêt.

3. Hejmar

Du hejmar di kurdî de hene. Yek, yekhejmar e û bêtir ji yekê kom e. Hejmara lêker bi hejmara kiryar û berkar ve girêdayî ye. Eger berkar di hevokê de nebe hejmara lêker li gor kiryar e:

Azad hat. (yekhejmar)

şervan hatin. (kom)

Lê dema ku berkar di hevokê de hebe hejmar li gorê tê:

Te ez dîtim. ( yekhejmar )

Te em dîtin. (kom)

4. Rawe

Rawe, awa û dirûva ku lêker tê de tê veguhastinê ye. Di kurdî de, ev rawe hene:

Raweya fermanî

Raweyên hekeyî ( Lavij û bijoke ).

Raweya gumanî

1.2.3.5.2 Di lêkeran de rader

Berî ku lêker bê veguhastinê, di rewşa xwe ya hîmî de ye û bi kes, dem, hejmar û raweyê re têkildar nebûye. Ji vê rewşê re rader tê gotinê. Radera lêker herdem bi " n " dawî dibe. Di piraniya raderan de "i" pêşiya "n" digire, lê tîpeke jar û lawaz e bi ketina "n" ew jî, ji dawiya lêker dikeve.

Radera lêker du parçe ye, kok û paşgîn:

çûn çû-n

man ma-n

dan da-n

kirîn kirî-n

hatin hat-in

gotin got-in

Dema paşgîn tê avêtinê (KDB) dimîne.

çû, ma, da, kirî, hat, got.

Jibo naskirina (KDN) tu rêzanên tevayî nîn in. Tenê jibo raderên ku bi " în " û " andin " dawî dibin rêzan heye. Lê yên din pêwist e bên jiberkirinê. Jibo hesanîkirina vî karî em raderên lêkeran li gor tîpên dawiyê di van koman de par ve dikin:

1. Raderên ku bi " in " dawî dibin: Ev rader di sê koman de dicivin:

a. Raderên ku bi " andin " dawî dibin

b. Raderên ku bi " tin " dawî dibin.

c. Raderên ku bi "rin" dawî dibin.

2. Raderên ku bi " în "dawî dibin.

3. Raderên ku bi " an " dawî dibin. Ev rader bi awayê din jî, tên bikaranînê:

a. Carna " an " dibe " ayin " : dan dayin

b. Carna " an " dibe " andin ": pêçan pêçandin

c. Carna " an " dibe " iyan " : geran geriyan

4. Raderên ku bi "ûn" dawî dibin:

a. Carna " ûn " dibe " ûyîn " :bûn bûyîn

b. Carna " ûn " dibe " ûtin " : cûn cûtin

Nasîn

Radera lêker mîna nav tê bikaranînê û navê kirin û bûnê yan jî, navê raderî jê re tê gotinê.

1.2.3.5.3 Raweya fermanî û (KDN)

Koka dema niha (KDN)

Parçeyê radera lêker ku dibe binyata veguhastinê di demên nihok û pêşedemê de, jê re koka dema niha tê gotinê. Ev kok jî, ji fermaniya lêker tê naskirinê.

kirin bi-k-e k

Ez dikim. Ezê bikim.

Raweya fermanî

Raweya fermanî bi berxistina pêşgîna (bi) di pêşiya koka dema niha û paşgîna (e) çêdibe.

dan bi-d-e

birin bi-b-e

kirîn bi-kir-e

1. Raderên ku bi " in " dawî dibin

a. Raderên ku bi (andin) dawî dibin

Di van raderan de (din) dikeve û (a) dibe (î):

kelandin kelan kelîn
Herwiha paşgîn û pêşgînên fermaniyê bi parçeyê mayî ve dibin.

weşandin bi-weşîn-e weşîn

ceribandin bi-ceribîn-e ceribîn

hêrandin bi-hêrîn-e hêrîn

pijandin bi-pijîn-e pijîn

revandin bi-revîn-e revîn

Li gor rêzana jor gerek nake mirov fermaniya van lêkeran nas bike. Dikare yekser
( KDN ) nas bike: ( in ) dikeve û ( a ) dibe ( î )

b. Lêkerên ku radera wan bi (tin) dawî dibe

Paşgîna (tin) ji raderê dikeve û parçeyê mayî pêşgîn û paşgîna fermaniyê distîne:

girtin bi-gir-e gir

jentin bi-jen-e jen

hêrtin bi-hêr-e hêr

simtin bi-sim-e sim

nihêrtin bi-nihêr-e nihêr

c. Lêkerên ku radera wan bi ( istin) dawî dibe

(Tin) tê avêtinê û (is ) dibe (ês):

heristin bi-herês-e herês

hilawistin hilawês-e hilawês

ristin bi-rês-e rês

d. Raderên ku bi (iştin ) dawî dibin

hilperiştin hilperêş-e hilperêş

maliştin bi-mal-e mal

rûniştin rûn-e rûn

veniştin ven-e ven

e. Raderên ku bi (ûtin) dawî dibin

cûtin bi-cû cû

sûtin bi-sû sû

dirûtin bi-dirû dirû

ji van raderan (tin) tê avêtinê.

f. Raderên ku bi (irin)dawî dibin

birin bi-b-e b

kirin bi-k-e k

mirin bi-mir-e mir

2. Lêkerên ku radera wan bi ( în) dawî dibin

Paşgîna (în) ji raderê dikeve, parçeyê mayî koka dema niha ye.

barîn bi-bar-e bar

bezîn bi-bez-e bez

borîn bi-bor-e bor

zanîn bi-zan-e zan

revîn bi-rev-e rev

3. Lêkerên ku radera wan bi ( an ) dawî dibin

dan bi-d-e d

gihan bi-gih-e gih

man bi-mîn-e mîn

kolan bi-kol-e kol

4. Lêkerên ku radera wan bi ( ûn ) dawî dibe

bûn bi-b-e b

çûn bi-ç-e ç

dûn bi-dû dû

pûn bi-pû pû

Jibo naskirina koka dema niha, baştir e mirov ji bilî raderên ku bi (andin) û ( în ) dawî dibin hemûyan ji ber bike. Eger di raderên ku bi ( tin ) dawî dibin de (a) hebe cihê xwe dide (ê)

alastin b-alês-e alês

bijartin bi-bijêr-e bijêr

bihartin bi-bihêr-e bihêr

pişavtin bi-pişêv-e pişêv

guvaştin bi-guvêş-e guvêş

Eger parçeyê mayî ji raderê piştî avêtina (tin) bi (s) dawî bibe, ev (s) cihê xwe dide (z).

gestin bi-gez-e gez

mîstin bi-mîz-e mîz

guhastin bi-guhêz-e guhêz

xwastin bi-xwaz-e xwaz

lîstin bi-lîz-e lîz

parastin bi-parêz-e parêz

bihîstin bi-bihîz-e bihîz

Lê eger ev perçe bi (f) dawî bibe, cihê xwe dide (v).

axaftin bi-axiv-e axiv

hêraftin bi-hêriv-e hêriv

bişkaftin bi-bişkêv-e bişkêv

Û eger ev perçe bi (ş) dawî bibe cihê xwe dide (j).

biraştin bi-birêj-e birêj

gihiştin bi-gihîj-e gihîj

kuştin bi-kuj-e kuj

5. Lêkerên ku radera wan bi (êtin) dawî dibe, ev (êtin) cihê xwe dide (êj).

avêtin b-avêj-e avêj

mêtin bi-mêj-e mêj

rêtin bi-rêj-e rêj

(atin) jî, cihê xwe dide (oje) yan jî (êje)

patin bi - pêj - e pêj

Lê (otin) cihê xwe dide (oj) yan jî, (oş)

sotin bi-soj-e soj

kotin bi-koj-e koj

dotin bi-doş-e doş

firotin bi-firoş-e firoş

1.2.3.5.4 Komên Lêkeran

Di zimanê kurdî de lêker bi çend koman par ve dibe. Ev kom jî, ev in:

1. Lêker bi hebûn û tunebûna berkar bi du beşan par ve dibe:

a. Lêkerên derhingêv

Ev lêker di hevokê de berkarekî durust dixwazin. Wek lêkerên : Birin, nivîsandin, rakirin, hilgirtin, xwarin, vexwarin, dîtin, ....ûwd

Dema em hevokekê bi lêkerek ji van saz bikin, mîna " hilgirtin " . Min hilgirt. Ên ku li me guhdarî dikin dipirsin: Gelo vî çi hilgirt? jiber ku hevok kêm e. Lê ger min got: Min tifing hilgirt . Yan jî : Min al hilgirt, hingê kêmahî di hevokê de namîne û wateya xwe bi temamî dide. Jiber ku lêkera "hilgirtin" derhingêv e, di hevokê de berkarekî durust dixwaze. Di hevokên jor de, tifing û al berkarên durust in. Di buhêrkê de lêkerên derhingêv bi cînavên kesok, awayê tewandî re (min, te, wî, wê. me, we, wan) tên bikaranînê. Lê di nihokê de bi awayê rast re (ez, tu, ew, em , ew, hûn, ew) tên bikaranînê . Herwiha di pêşedemê (mandê) de jî, bi awayên rast re tên bikaranînê.

b. Lêkerên nederhingêv

Ev lêker di hevokê de berkaran naxwazin. Hevok bêyî berkar wateya xwe dide. Bi lêker û kiryar hevok bê kêmahî durust dibe, mîna lêkerên : Hatin, çûn, mirin, razan, bûn , man, rabûn, ponijîn, girîn, firîn, ketin, .... ûwd.

Ez firîm.

Tu diçî.

Ewê bimire.

Hûn radizên.

Ewê bikevin.

Ev hevokên li jor bi lêker û kiryar tenê wateya xwe durust distînin. Lêkerên nederhingêv di her çaxan de bi awayê rast re yê cînavên kesok tên bikaranînê, an ku bi cînavên (ez, tu ,ew, em, hûn, ew) re tên veguhastinê.

Bi du bêşên din lêker tên parvekirinê:

1. Lêkerên sazber (birê)

2. Lêkerên guhber (bêrê)

1. Lêkerên sazber

Di van lêkeran de hemû çax ji koka raderê tên bikaranînê û li gor rêzaneke durust tên veguhastinê.

Lêkera (kirîn)

Koka dema berê kirî

Koka dema niha kir

Min kirî (buhêrk)

Ez dikirim ( nihok )

Ezê bikirim ( mand )

Bikire (fermanî)

Herwiha koka demê mîna xwe dimîne û pêşgîn û paşgînên kes û deman pê ve dibin.

2. Lêkerên guhber

Di van lêkeran de, hemû çax ji koka raderê dernakevin. Di navbera rader û fermaniyê de newekhevî heye. Ev lêker jî, du beş in:

a. Biramak

Di van lêkeran de, di fermaniyê de tîpên derî raderê hene:

Rader KDB KDN Ferman

avêtin avêt avêj bavêje

dotin dot doş bidoşe

firotin firot firoş bifiroşe

ketin ket kev bikeve

kotin kot koj bikoje

mêtin mêt mêj bimêje

rêtin rêt rêj birêje

Di lêkerên biramak de, tîpên ketî ( windabûyî ) ji raderê, di fermanî û nihokê de careke din vedigerin. Avêtin: Koka wî kevin (avêjtin e). Tîpa (j) dîsa vedigere. Herwiha:

dotin doştin

firotin firoştin

ketin kevtin.

kotin kojtin

mêtin mêjtin

rêtin rêjtin

b. Lêkerên dubirak

Di van lêkeran de fermanî ne ji koka raderê ye, an ku fermanî û rader ne yek in:

Rader KDB KDN Ferman

gotin got bêj bibêje

anîn anî în bîne

hatin hat tê were

Di van lêkeran de tenê bi bihîstinê mirov fermanî û (KDN) nas dike.

Lêker bi sê awayên din tê parvekirinê:

1. Lêkerên dîdar.

2. Lêkerên nedîdar.

3. Lêkerên kesok

1. Lêkerên dîdar: Kiryarên van lêkeran diyar in û tên naskirinê.

Rûkenê tifing hilgirt. (Rûken)

Reşo dijmin hejand ( Reşo)

ARGK Mehmetçik lerizandin. (ARGK)

2. Lêkerên nedîdar: Kiryarên van lêkeran nayên naskirinê ew jî, du awa ne.

a. Awayê hatin - kirinê.

b. Awayê dane - kirinê.

a. Awayê hatin - kirinê

Bi alîkariya lêkera (hatin) tên sazkirinê. Kiryar, nediyar e, mirov nizane kî bi kar rabûye. Lê tenê mirov dizane ku bûyer pêk hatiye û kar hatiye kirinê.

Enî hat damezirandinê.

Artêş hat avakirinê .

Berxwedan hat bilindkirinê.

b. Awayê dane - kirinê

Bi alîkariya lêkera (dan) tên sazkirinê. Nayê naskirinê kî bi kar radibe, lê tenê mirov dizane ku kesekî nediyar kar daye kirinê, yan jî, kesekî diyar kar dide yekî nediyar jibo bike.

Min şal û şapikê xwe dan dirûtinê.

Te kirasek da çêkirinê.

Serok têkoşînê dide meşandinê.

Di lêkerên nedîdar de tenê lêkera alîkar tê veguhastinê, lê lêkera din di awayê raderî de dimîne û mîna nav tê tewandinê. Herwiha ku lêker cemkirî be, ji hev qut nabe, mîna :

Yekîtiya gel tê avakirinê.

Jibo ev lêker ji navan bê cudakirinê, dawiya wê tîpa ( ê ) distîne.

3. Lêkerên kesok

Ev lêker bi hevkariya du cînavên kesok tên sazkirinê.

Min xwe dît.

Te xwe avêt.

Eger lêker nederhingêv be ( bi ) dikeve navbera herdu cînavan.

Ez bi xwe razam.

Ew bi xwe çû.

Em bi xwe hatin.

Eger di lêkera derhingêv de berkar hebe, dîsa (bi) dikeve navbera herdu cînavan.

Wî bi xwe dijmin kuşt.

Min bi xwe gul çand.

Lekêrên kesok bi alîkariya cînavê kesok (xwe) tên sazkirinê. Dema ku berkar û kiryar di hevokê de yek kes be hingê, xwe şûna berkar digire û lêkera kesok tê çêkirinê.

Lêker bi sazkirina xwe jî, bi sê beşan par ve dibin:

1. Lêkerên hîmî

2. Lêkerên afirandî

3. Lêkerên cemkirî

1. Lêkerên hîmî

Rayên van lêkeran, ne mîna navan tên bikaranînê, jibo çêkirina demên niha, bihurî û mandê tên bikaranînê.

Rader K.D.B K.D.N

ketin ket kev

dan da d

bûn bû b

kirin kir k

çûn çû ç

birin bir b

2. Lêkerên afirandî

Ev lêker ji nav û rayên lêkeran saz dibin. Lêkerên nederhingêv bi alîkariya (în) û yên derhingêv bi

alîkariya (andin) çêdibin.

Mînak 1

Nav nederhingêv derhingêv

ger gerîn gerandin

rev revîn revandin

tirs tirsîn tirsandin

kel kelîn kelandin

hej hejîn hejandin

ken kenîn kenandin

Mînak 2

nederhingêv KDB KDN derhingêv

nalîn nalî nal nalandin

nivîsîn nivîsî nivîs nivîsandin

firîn firî fir firandin

kişîn kişî kiş kişandin

weşîn weşî weş weşandin

barîn barî bar barandin

tewîn tewî tew tewandin

kewîn kewî kew kewandin

lorîn lorî lor lorandin

3. Lêkerên cemkirî

Ev lêker bi hevxistina parçeyên jêr saz dibin:

1. Pêşgîn

2. Nav yan jî, rengdêr

3. Lêkerên alîkar

Pêşgînên ku lêkerên cemkirî saz dikin, ev in: hil, ve, vê, da, rû, wer, der, ber, bin, pey, paş, pêş, ra, jê, tê, lê, pê, jev, lev, pev ... ûwd.

1. Pêşgîn û lêkera alîkar:

Hilgirtin, vegirtin, rêxistin, wegerandin, dagirtin, rûniştin, berxistin, derxistin, derbûn, serkevtin, pêşxistin, paşxistin, lêxistin, pêketin, levkirin, jêkirin, rakirin, têkçûn, lêkirin, jevkirin, pevçûn, pevketin, levxistin, peyketin, peyxistin,...

2. Nav û lêkera alîkar:

Bersivdan, rêxistin, cihgirtin, gilîkirin, hînbûn, pêketin, rêveçûn,...

3. Rengdêr û lêkera alîkar:

Sarkirin, sorbûn, korbûn, reşkirin, dûrketin, xweşbûn, xweşkirin, şaşman, germbûn, zerkirin, zerbûn, geşbûn, geşkirin, xurtkirin,

Nasîn

Di lêkerên cemkirî de, eger lêkera alîkar (parçeyê dawî ji Lêker) derhingêv be, lêkera cemkirî derhingêv e. Eger ev parçe nederhingêv be, lêker bi tevayî jî, nederhingêv e.

Çêkirina lêkeran

1. Çêkirina lêkerên nederhingêv û yên derhingêv:

a. Ji navên raderî bi dûxistina paşgîna (andin) lêkerên derhingêv yên afirandî tên çêkirinê û bi dûxistina paşgîna (în) lêkerên nederhingêv yên afirandî tên çêkirinê:

Navê raderî derhingêv nederhingêv

leriz lerizandin lerizîn

meş meşandin meşîn

rev revandin revîn

bez bezandin bezîn

ger gerandin gerîn

ken kenandin kenîn

tirs tirsandin tirsîn

kel kelandin kelîn

bar barandin barîn

reng rengandin rengîn

sot sotandin sotîn

pêç pêçandin pêçîn

dom domandin domîn

b. Ji navan bi dûxistina lêkera alîkar (kirin) lêkerên derhingêv çêdibin û bi dûxistina (bûn) yên nederhingêv çêdibin.

Nav derhingêv nederhingêv

zêr zêr kirin zêr bûn

zîv zîv kirin zîv bûn

kar kar kirin kar bûn

çem çem kirin çem bûn

bar bar kirin bar bûn

par par kirin par bûn

gêr gêr kirin gêr bûn

rê rê kirin rê bûn

mehr mehr kirin mehr bûn

kaş kaş kirin kaş bûn

Herwiha ji navan bi alîkariya gelek lêkerên derhingêv, lêkerên derhingêv çêdibin:

Sûnd xwarin, rê xistin, rê birîn,...

Bi alîkariya yên nederhingêv jî, lêkerên nederhingêv yên nû çêdibin: Rê ketin, rêve çûn...

c. Ji rengdêran bi dûxistina lêkera alîkar (kirin) lêkerên derhingêv û bi dûxistina lêkera (bûn) lêkerên nederhingêv çêdibin.

Rengdêr derhingêv nederhingêv

reş reş kirin reş bûn

xweş xweş kirin xweş bûn

germ germ kirin germ bûn

sor sor kirin sor bûn

dîn dîn kirin dîn bûn

zer zer kirin zer bûn

Herwiha dema lêkera alîkar derhingêv be, lêkera çêkirî jî, derhingêv e, lê dema nederhingêv be, ya çêkirî jî, nederhingêv e.

2. Çêkirina lêkerên cemkirî:

Lêkerên cemkirî bi têkilbûna nav, rengdêr û pêşgînan bi lêkerên alîkar re saz dibin.

a. Pêşgînên ku bi lêkerên alîkar re, lêkerên cemkirî çêdikin ev in:

Hil, ve, vê, da, rû, wer, der, ber, bin, ser, pey, nav, paş, ra, jê, tê, lê, pê, jev, lev, pev, tev, di ser re, di rex re, di nav de, di şûn de, di pêş de, bi paş de, bi ser de,... ûwd.

Mînak:

Hilkirin, hilbûn, hildan, hilgirtin, vebirîn, vebûn, vedan, vekirin, vegirtin, vegerandin, veşartin, vejînandin, rakirin, rabûn, raketin, raxistin, razan, wegerandin, daxistin, dagirtin, rûniştin, bergirtin, derketin, derkirin, derbûn, serkevtin, ser xwe bûn, pêş xistin, paş ketin, pey xistin, pey man, lev hatin, jev ketin, jev çûn, pev ketin, pê xistin, jê kirin...

b. Nav û lêkerên alîkar:

Soz dan, bersiv dan, rê xistin, cih girtin, kar dîtin, bîn kişandin, gilî kirin, hîn bûn, hîn kirin, rê ketin, cem kirin, kar kirin, ders dan, mal bar kirin, guh birîn, ser lê dan, rê birîn...

c. Rengdêr û lêkerên alîkar:

Kor bûn, sar bûn, kor kirin, sar kirin, dûr ketin, dûr bûn, dûr kirin, dûr xistin, sor kirin, sor bûn, saz kirin, saz bûn...

1.2.3.5.5 Di lêkeran de dem (çax)

Di zimanê Kurdî de sê demên bingehîn hene:

1. Dema niha (nihok)

2. Dema bê (pêşedem, mand)

3. Dema buhirî (berê, buhêrk)

1. Nihok (dema niha)

Lêker liber çavên mirov pêk tê û bi awayekî gumanbir bûyer diqede yan jî, dê biqede.

a. Nihok

Niha ez dixwim.

Ez li Almanya dimînim.

Ez pirtûka rêziman dinivîsim.

b. Bûyereke ku dema berê çêbû be û xwe dirêjî dema niha bike:

Ji sê salan ve ez li Almanya dimînim.

Ev salek e ji êşa dilê xwe dinalim.

Ji sê mehan ve ez şêrînê nas dikim.

c. Bûyereke ku dê di pêşedemê de pêk bê û lêker bi hokereke demîn ve girêdayî be, mîna: Sibe, di sala bê de, piştî saeteke din...

Ez sibe diçim dibistanê.

Ez saleke din vedigerim welat.

Piştî saetekê ez diçim Amedê.

ç. Toreyeke (adet) ku tê dubarekirinê û bi gotinên mîna: Heroj, hercar, ducaran..., tê naskirinê:

Herkêlî ez bi welat dihizirim.

Herroj ez di biyaniyê de dimirim.

Herhefte ez diçim dibistana Kurdî.

1. Veguhastina lêker di nihok de

Di nihok de, herdem awayê rast yê cînavên kesok (ez, tu, ew, em, hûn, ew) tê bikaranînê. Pêşiya koka dema niha (di) distîne, eger lêker hîmî yan jî, afirandî be, lê eger lêker cemkirî be (di) dikeve navbera her du parçeyan, dikeve pêşiya parçeye dawî ji lêkera cemkirî. Dawiya (KDN) jî, (im, î, e, in) distîne.

Lêkera hîmî Kirin

Koka dema niha (k) ye.

Ez dikim Ez di (KDN) im

Tu dikî Tu di (KDN) î

Ew dike Ew di (KDN) e

Em dikin Em di (KDN) in

Hûn dikin Hûn di (KDN) in

Ew dikin Ew di (KDN) in

Lêkera afirandî Lerizîn

Koka dema niha (Leriz) e.

Ez dilerizim

Tu dilerizî

Ew dilerize

Em dilerizin

Hûn dilerizin

Ew dilerizin

Lêkera cemkirî bar kirin

Di van lêkeran de, lêkera alîkar tenê tê veguhestinê, koka dema niha jê tê deranînê û (di) pêşiya wê digire.

Koka dema niha: (Bar...K.) ye.

Ez bar dikim

Tu bar dikî

Ew bar dike

Em bar dikin

Hûn bar dikin

Ew bar dikin

Nihokê dirêj

Lêker hîkariya xwe dewam dike yan jî, nîv pêk hatiye û nîvê din jî, dê pêk bê. Di vê rewşê de, dawiya kirde (kiryar) (î) distîne.

Ezî dikim Ezî dilerizim Ezî bar dikim

Tuyî dikî Tuyî dilerizî Tuyî bar dikî

Ewî dike Ewî dilerize Ewî bar dike

Emî dikin Emî dilerizin Emî bar dikin

Hûnî dikin Hûnî dilerizin Hûnî bar dikin

Ewî dikin Ewî dilerizin Ewî bar dikin

Nihokê Pêşro (daxwazî)

lêker hîn pêk nehatiye û dibe ku pêk neyê jî. Pêkhatina wî, bi bûyereke din ve girêdayî ye. Di veguhastinê de, di şûna (di) de, pêşiya lêker (bi) distîne:

Ez bikim Ez bilerizim Ez bar bikim

Tu bikî Tu bilerizî Tu bar bikî

Ew bike Ew bilerize Ew bar bike

Em bikin Em bilerizin Em bar bikin

Hûn bikin Hûn bilerizin Hûn bar bikin

Ew bikin Ew bilerizin Ew bar bikin Di vê rewşê de, kirin yan jî, bûn bi xwestinê pêk tê. Ev rawe bêhtir dema bê (pêşedemê) îfade dike. Carna jî, daçekên (da, ku) têne pêşiya lêkera xwestinî. Mîna:

Bêrîvanê tiving hilgirt da biçe şer.

Min xwe amad kir da romanekê binivîsim.

Hacer derket çiyan ku bibe simbola jina Kurd.

Kurd şer dikin ku bibin pêşengên mirovahiyê.

Di vir de (da, ku) daçekên sedemîn e.

Herwiha bêjeya (bila) jî, pêşiya van lêkeran digire: (Bila) ez biçim .

2. Pêşedem

Lêker hîn pêk nehatiye, lê wê di dema bê de, di pêşerojê de pêk bê. Di be ku lêker pêk neyê jî.

Di vê demê de pêşiya lêker, lêkera (hatin) di dema niha de û bi kesê sêyemîn yê yekhejmar re (ew) digire. Herwiha lêker jî, pêşgîna (bi) distîne. Lê, lêkera hatin bi sê cûreyan tê bikaranînê.

Ê, dê û wê, mîna:

Ez ê bikim

Ez dê bikim

Ez wê bikim

Em ê bi çend nimûneyan ji klasîkên kurd vê rewşê şirove bikin:
Dê

Meleyê Cizîrî dibêje.

Esrar ezel dê dabed bîne zuhûrê.

Encam ser encam ji axaz çi hacet.

Ehmedê Xanî di Mem û Zînê de dibêje:

Evçend munafiq û neyarî

Hêja tu bi çavê min diyarî

Mem dê bimirit tu dê bimînî

Hêj xweş bigerî li rûyê zemînî

Di qewl û beytên Êzîdiyan de tê gotinê.

Newêrim bikêlimim

Wekî ez bêjim sineta berî Adem e

Ez ê birecimim

Wê

Di qewl û beytên Ezîdiyan de tê gotinê:

Ew e miletê xirqe paristî

Xirqe maqûl kir ser xwe re dêxistî

Roja axretê wê jê here nûrek kesekî

Seydayê Tîrêj jî, di bilbilê dilşadî de dibêje:

Piştî wê stêrê bi xwe berbanga sibê ye.

Wê roj hile ronî bikeve şûna şevê ye

Karwanê me wê bigihe cî û warê meqsedê ye.

Çerxa Felekê herdem bifitil û ger û dewr e.

Dê, ê û wê ji kû hatine?

Ev her sê bêje yek lêker in, ew jî, lêkera hatin di dema nihok de ye.

Ez di êm (dêm, têm).

Tu di êyî (dêyî, têyî).

Ew diê (dê, tê) ew dê

dema dê ew dê

Ez dema diê bikim.

Ez dê bikim.

Di axaftinê de (dê) dikeve û dibe:

Ez dema ê bikim

Ez ê bikim

Bi baweriya min mana (dê) pêkanîna lêker di pêşerojê de bêguman dike. Dema ez dibêjim: Ez dê bikim. Hevok mîna nihok wateya xwe distîne û di pêkanîna kirinê de mîna: (ez dikim), yan jî, nêzîkî wê wateyê dibe. Lê (ez dikim) min dest bi kirinê kiriye û (dê) pêkanîna lêker di projeyekê de dihêle, belkî pêk bê û belkî jî, neyê.

Ezê bikim. Kirinê di projeyekê de dihêle.Belkî ez bikim û belkî ez nekim.

Ez wê bikim. (Ez ewê dê bikim) yan jî: (Ez ewê bikim): Di vir de lêkera hatin (ê) û cînavê nîşandek (ewê) bi hev re dibin yek (wê). Ez ewê dema ê bikim.

Ez ewê ê bikim.

Ez wê bikim.

Ew, ewê cînavê nîşandek e jibo dûr bikar tê, jibo vê jî, dema bi lêkera alîkar hatin (ê) re dibe yek, bikaranîna lêker di pêşedemê de dûrtir dike. Gelek caran cînavê nîşandek (ew) bi (ê) re dibe yek, ev jî, bi piranî dema ku nav di hevokê de şûna cînav digire, mîna:

Wê roj hile Roj wê hile

Wê ronî bikeve Ronî wê bikeve.

Roj, ew ê hile. Ronî,ew ê bikeve.

Roj wê hile. Ronî wê bikeve.

Ew û (ê) bi hev ve dibin yek.

Bi xwe hevok bi vî awayî rast dibe:

Ew roj ê hile ew ê roj hile

Ew ronî ê bikeve ew ê ronî bikeve

Ew ê, bi hev ve dibin (wê)

Jibo tevlîhevî çênebe, emê di veguhastina lêker de, di pêşedemê de (dê) bi kar bînin û van dîtinên jor mîna pêşniyazan bihêlin .

Veguhastina lêker di pêşedemê de

Di pêşedemê de jî, mîna nihok herdem awayê rast yê cînavên kesanî (ez, tu, ew, em, hûn, ew) tê bikaranînê. Herwiha koka demê ji fermaniyê tê girtinê. Lêkera alîkar hatin (dê) pêşiya lêker digire û pêşgîna (bi) jî, pê ve dibe. Eger lêker cemkirî be (bi) dikeve pêşiya parçeyê dawî û ew parçe tenê tê veguhastinê.

Lêkera hîmî Kirin bike (k)

Ez dê bikim Em dê bikin

Tu dê bikî Hûn dê bikin

Ew dê dike Ew dê bikin

Lêkera afirandî Lerizîn bilerize (leriz)

Ez dê bilerizim. Ew dê bilerizin

Tu dê bilerizî. Hûn dê bilerizin

Ew dê bilerize. Ew dê bilerizin

Lêkera cemkirî Bar kirin bar bike ( bar-k-)

Ez dê bar bikim. Ew dê bar bikin.

Tu dê bar bikî. Hûn dê bar bikin.

Ew dê bar bike. Ew dê bar bikin.

3. Buhêrk

Di demeke rabûyî de, lêker pêk hatiye. Bi lêkerên derhingêv re, cînavên kesanî (min, te, wî, wê, me, we, wan) tên bikaranînê û bi lêkerên nederhingêv re cînavên (ez, tu, ew, em, hûn, ew) tên bikaranînê.

Di dema buhirtî de çar darêj hene:

a.Buhêrk

Demek di ser pêkanîna lêker re derbas bûye.

b. Mêjbûhêrk (çîrokî)

Demeke dirêj di ser pêkanîna lêker re derbasbûye û ketiye darêja çîrokiyê.

c. Buhêrka bicih

Bi temamî lêker pêk hatiye û hîkariya xwe davêje dema niha.

ç. Buhêrka dirêj

Hîkariya kirinê demeke dirêj dewam dike.

a. Buhêrk

Veguhastina lêkera kirin ya himî û derhingêv:

Koka dema berê ( kir )

Min kir Me kir

Te kir We kir

Wî/wê kir Wan kir

Lêkera çûn ya nederhingêv û himî: Koka dema berê ( çû )

Ez çûm Em çûn

Tu çûyî Hûn çûn.

Ew çû Ew çûn.

Lêkera afirandî ya derhingêv Lerizandin:

KDB ( lerizand )

Min lerizand Me lerizand

Te lerizand We lerizand

Wî/wê lerizand Wan lerizand

Lêkera afirandî ya nederhingêv Lerizîn:

KDB ( lerizî )

Ez lerizîm Em lerizîn

Tu lerizî Hûn lerizîn

Ew lerizî Ew lerizîn

Lêkera cemkirî û derhingêv Bar kirin:

KDB ( bar kir )

Min bar kir Me bar kir

Te bar kir We bar kir

Wî/ wê bar kir Wan bar kir

Lêkera cemkirî ya nederhingêv sor bûn:

KDB ( sor bû )

Ez sor bûm Em sor bûn

Tu sor bûyî Hûn sor bûn

Ew sor bû Ew sor bûn

b. Mêjbêj (mêjbuhêrk, çîrokî)

Demeke dirêj di ser pêkhatina kar re derbas bûye û ketiye darêja çîrokekê.

Lêkera kirin:

Min kiribû Me kiribû

Te kiribû We kiribû

Wî/wê kiribû Wan kiribû

Lêkera çûn

Ez çûbûm Em çûbûn

Tu çûbûyî Hûn çûbûn

Ew çûbû Ew çûbûn

Lêkera lerizandin

Min lerizandibû Me lerizandibû

Te lerizandibû We lerizandibû

Wî/wê lerizandibû Wan lerizandibû

Lêkera bar kirin

Min bar kiribû Me bar kiribû

Te bar kiribû We bar kiribû

Wî/wê bar kiribû Wan bar kiribû

Lêkera sor bûn

Ez sor bûbûm Em sor bûbûn

Tu sor bûbûyî Hûn sor bûbûn

Ew sorbûbû Ew sor bûbûn

c.Buhêrka bicih

Lêker bi temamî û bê kêmasî pêk tê û hîkariya xwe li dema niha jî, dike.

Lêkera kirin

Min kiriye Me kiriye

Te kiriye We kiriye

Wî/wê kiriye Wan kiriye

Lêkera çûn

Ez çûme Em çûne

Tu çûyî Hûn çûne

Ew çûye Ew çûne

Lêkera lerizandin

Min lerizandiye Me lerizandiye

Te lerizandiye We lerizandiye

Wî/wê lerizandiye Wan lerizandiye

Lêkera lerizîn

Ez lerizîme Em lerizîne

Tu leriziyî Hûn lerizîne

Ew leriziye Ew lerizîne

Lêkera bar kirin

Min bar kiriye Me bar kiriye

Te bar kiriye We bar kiriye

Wî/wê bar kiriye Wan bar kiriye

Lêkera sor bûn

Ez sor bûme Em sor bûne

Tu sor bûyî Hûn sor bûne

Ew sor bûye Ew sor bûne

ç. Buhêrka dirêj

Lêker di dema berê de pêk hatiye. Lê hîkariya wî demeke dirêj dewam kiriye. Yan jî, lêker bicih pêk nehatiye. Pêkhatina wî dest pê kiribû û dewam dikir. Em dikarin bibêjin " buhêrka kêm ".

Lêkera kirin

Min dikir Me dikir

Te dikir We dikir

Wî/wê dikir Wan dikir

Lêkera lerizandin

Min dilerizand Me dilerizand

Te dilerizand We dilerizand

Wî/wê dilerizand Wan dilerizand

Lêkera lerizîn

Ez dilerizîm Em dilerizîn

Tu dilerizî Hûn dilerizîn

Ew dilerizî Ew dilerizîn

Lêkera bar kirin

Min bar dikir Me bar dikir

Te bar dikir We bar dikir

Wî/wê bar dikir Wan bar dikir

Lêkera sor bûn

Ez sor dibûm Em sor dibûn

Tu sor dibûyî Hûn sor dibûn

Ew sor dibû Ew sor dibûn

Lêkera sor kirin

Min sor dikir Me sor dikir

Te sor dikir We sor dikir

Wî/wê sor dikir Wan sor dikir

1.2.3.5.6 Di lêkeran de " rawe "

Ji bilî hersê demên bingehîn, li gor dem , rawe û dirûvê lêker tê veguhastinê, ji raweyên ku lêker tê de bi awayên cuda tê veguhastinê, ev in:

1. Raweya fermanî (kotekî)

2. Raweyên hekeyî (egerî, mercî, şertî).

Ew jî, ev in:

a. Lavij û nihokê lavij

b. Bijoke û nihokê bijoke.

3. Raweyên gumanî

a. Guman û nihokê guman

4. Raweyên hatin-kirin û dan-kirinê

1. Raweya fermanî

Mirov, kesekî dike bin kotekê jibo ku bi karekî rabe.

Lêkera kirin Lêkera lerizandin

Tu bike Tu bilerizîne

Hûn bikin Hûn bilerizînin

Em bikin Em bilerizînin

Lêkera lerizîn Lêkera bar kirin

Tu bilerize Tu bar bike

Hûn bilerizin Hûn bar bikin

Em bilerizin Em bar bikin

2. Raweyên hekeyî

a. Lavij

Lêkera kirin

Min bikira Me bikira

Te bikira We bikira

Wî/wê bikira Wan bikira

Lêkera lerizandin

Min bilerizanda Me bilerizanda

Te bilerizanda We bilerizanda

Wî/wê bilerizanda Wan bilerizanda

Lêkera lerizîn

Ez bilerizîma Em bilerizîna

Tu bileriziya Hûn bilerizîna

Ew bileriziya Ew bilerizîna

Lêkera bar kirin

Min bar bikira Me bar bikira

Te bar bikira We bar bikira

Wî/wê bar bikira Wan bar bikira

Lêkera sor bûn

Ez sor bibûma Em sor bibûna

Tu sor bibûya Hûn sor bibûna

Ew sor bibûya Ew sor bibûna

Nihokê lavij

Minê bikra Meyê bikra

Teyê bikira Weyê bikira

Wî/wê yê bikira Wanê bikira

Ev rawe jî, mîna lavij e. Lê "ê" li pey cînav tê.

Minê bilerizanda.... (lerizandin)

Ezê bilerizîma.... (lerizîn)

Minê bar bikira... (bar kirin)

Ezê sor bibûma... (sor bûn)

b. Bijoke

Kirin

Min kiriba Me kiriba

Te kiriba We kiriba

Wî/wê kiriba Wan kiriba

Lerizandin

Min lerizandiba Me lerizandiba

Te lerizandiba We lerizandiba

Wî/wê lerizandiba Wan lerizandiba

Lerizîn

Ez lerizîbama Em lerizîbana

Tu lerizîba Hûn lerizîbana

Ew lerizîba Ew lerizîbana

Bar kirin

Min bar kiriba Me bar kiriba

Te bar kiriba We bar kiriba

Wî/wê bar kiriba Wan bar kiriba

sor bûn

Ez sor bûbama Em sor bûbana

Tu sor bûba Hûn sor bûbana

Ew sor bûba Ew sor bûbana

Nihokê bijoke

Ew jî, mîna bijoke ye, lê "ê" li pey cînav tê.

Minê kiriba Meyê kiriba

Teyê kiriba Weyê kiriba

Wî/wê yê kiriba Wanê kiriba

Minê lerizandiba... (lerizandin)

Ezê lerizîbama... (lerizîn)

Minê bar kiriba... (bar kirin)

Ezê sor bûbama... (sor bûn)

3. Raweya guman

Kirin

Min kiribe Me kiribe

Te kiribe We kiribe

Wî/wê kiribe Wan kiribe

Lerizandin

Min lerizandibe Me lerizandibe

Te lerizandibe We lerizandibe

Wî/wê lerizandibe Wan lerizandibe

Lerizîn

Ez lerizîbim Em lerizîbin

Tu lerizîbî Hûn lerizîbin

Ew lerizîbe Ew lerizîbin

Bar kirin

Min bar kiribe Me bar kiribe

Te bar kiribe We bar kiribe

Wî/wê bar kiribe Wan bar kiribe

sor bûn

Ez sor bûbim Em sor bûbin

Tu sor bûbî Hûn sor bûbin

Ew sor bûbe Ew sor bûbin

Nihokê guman

Minê kiribe Meyê kiribe

Teyê kiribe Weyê kiribe

Wî/wê yê kiribe Wanê kiribe

Minê lerizandibe... (lerizandin)

Ezê lerizîbim... (lerizîn)

Minê bar kiribe... (bar kirin)

Ezê sor bûbim... (sor bûn)

4. Raweyên hatin-kirin û dan-kirinê

4.1. Raweya hatin-kirinê

Di vê raweyê de kar ji hêla kesekî nediyar ve tê kirinê. Ev rawe bi alîkariya lêkera (hatin) tê sazkirinê. Lêker ji hêla kiryarekî nenas ve dikeve livbaziyê. Di vê raweyê de, lêkera alîkar hatin tê veguhestinê û lêkera din di awayê raderî de dimîne û paşgîna (ê) distîne.

Nihok Buhêrk

Ez têm dîtinê Ez hatim dîtinê

Tu têyî dîtinê Tu hatî dîtinê

Ew tê dîtinê Ew hat dîtinê

Em tên dîtinê Em hatin dîtinê

Hûn tên dîtinê Hûn hatin dîtinê

Ew tên dîtinê Ew hatin dîtinê

Bicihbuhêrk Mêjbuhêrk

Ez hatime dîtinê Ez hatibûm dîtinê

Tu hatiyî dîtinê Tu hatibûyî dîtinê

Ew hatiye dîtinê Ew hatibû dîtinê

Em hatine dîtinê Em hatibûn dîtinê

Hûn hatine dîtinê Hûn hatibûn dîtinê

Ew hatine dîtinê Ew hatibûn dîtinê

Kêmbuhêrk Pêşedem

Ez dihatim dîtinê Ezê bêm dîtinê

Tu dihatî dîtinê Tuyê bêyî dîtinê

Ew dihat dîtinê Ewê bê dîtinê

Em dihatin dîtinê Emê bên dîtinê

Hûn dihatin dîtinê Hûnê bên dîtinê

Ew dihatin dîtinê Ewê bên dîtinê

Lavij Bijoke

Ez bihatama dîtinê Ez hatibama dîtinê

Tu bihatayî dîtinê Tu hatibayî dîtinê

Ew bihata dîtinê Ew hatiba dîtinê

Em bihatana dîtinê Em hatibana dîtinê

Hûn bihatana dîtinê Hûn hatibana dîtinê

Ew bihatana dîtinê Ew hatibana dîtinê

Guman Nihokê lavij

Ez hatibim dîtinê Ezê bihatama dîtinê

Tu hatibî dîtinê Tuyê bihatayî dîtinê

Ew hatibe dîtinê Ewê bihata dîtinê

Em hatibin dîtinê Emê bihatana dîtinê

Hûn hatibin dîtinê Hûnê bihatana dîtinê

Ew hatibin dîtinê Ewê bihatana dîtinê

Nihokê bijoke Nihokê guman

Ezê hatibama dîtinê Ezê hatibim dîtinê

Tuyê hatibayî dîtinê Tuyê hatibî dîtinê

Ewê hatiba dîtinê Ewê hatibe dîtinê

Emê hatibana dîtinê Emê hatibin dîtinê

Hûnê hatibana dîtinê Hûnê hatibin dîtinê

Ewê hatibana dîtinê Ewê hatibin dîtinê

4.2. Raweya dan-kirinê

Di vê raweyê de, kiryarekî nas karê xwe dide yekî din jibo lêker bixe livbaziyê. Ev rawe bi alîkariya lêkera (bûn) tê çêkirinê. Lêkera (bûn) tê veguhastinê û lêkera din di awayê raderî de dimîne, lê dawiya wê paşgîna (ê) distîne.

Nihok Buhêrk

Ez didim çêkirinê Min da(n) çêkirinê

Tu didî çêkirinê Te da(n) çêkirinê

Ew dide çêkirinê Wî/Wê da(n) çêkirinê

Em didin çêkirinê Me da(n) çêkirinê

Hûn didin çêkirinê We da(n) çêkirinê

Ew didin çêkirinê Wan da(n) çêkirinê

Bicihbuhêrk Mêjbuhêrk

Min daye çêkirinê Min dabû çêkirinê

Te daye çêkirinê Te dabû çêkirinê

Wî/Wê daye çêkirinê Wî/Wê dabû çêkirinê

Me daye çêkirinê Me dabû çêkirinê

We daye çêkirinê We dabû çêkirinê

Wan daye çêkirinê Wan dabû çêkirinê

Kêmbuhêrk Pêşedem

Min dida çêkirinê Ezê bidim çêkirinê

Te dida çêkirinê Tê bidî çêkirinê

Wî/Wê dida çêkirinê Ewê bide çêkirinê

Me dida çêkirinê Emê bidin çêkirinê

We dida çêkirinê Hûnê bidin çêkirinê

Wan dida çêkirinê Ewê bidin çêkirinê

Lavij Bijoke

Min bida(na) çêkirinê Min daba(na) çêkirinê

Te bida(na) çêkirinê Te daba(na) çêkirinê

Guman Nihokê lavij

Min dabe çêkirinê Minê bida çêkirinê

Te dabe çêkirinê Tê bidaye çêkirinê

Nihokê bijoke Nihokê guman

Minê daba çêkirinê Minê dabe çêkirinê

Nasîn

Lêkerên derhingêv di demên derbasbûyî de (buhêrk de) li gor berkar tên guhertinê. Eger berkar yekhejmar be lêker jî, yekhejmar tê. Eger kom be lêker jî, kom tê.

Min pitûkek da Evînê.

Min du pirtûk dan Evînê.

Min xaniyek da çêkirinê.

Min sê xanî dan çêkirinê.

Min dilê xwe daye Kurdistanê.

Min dil û cegerê xwe dane Kurdistanê.

1.2.3.5.7 Di lêkeran de neyînî (nakirin)

Nakirin tunekirina karekî yan bûyerekê ye. Ne pêkanîn û qedexekirina pêkhatina lêker e. Amrazên nakirinê di zimanê kurdî de ev in: Na, ne, me, ni, nîn, tune.

Di dema niha û pêşerojê de tê bikaranînê.

Nihok

Na , şûna "di" digire, wek:

Ez diçim ez naçim

Ez difirim ez nafirim

Ez hildigirim ez hilnagirim

Ez derdikevim ez dernakevim

Pêşedem

Na, şûna "bi" digire û (ê) dikeve, mîna:

Ezê biçim ez naçim

Ezê bifirim ez nafirim

Ezê hilgirim ez hilnagirim

Ezê derbikevim ez dernakevim

Di buhêrkê de yan jî, di tunekirina rewş û navên ku bi lêkera "bûn" re tên bikaranînê yan jî, di pirskirina neqayîlbûnê de (pirsa protestoyî) tê.

Buhêrk

Ez çûm ez neçûm

Min girt min negirt

Ez derketim ez derneketim

Tunekirina rengdêr û navên ku bi lêkera bûn re tên bikaranînê.

Ez kurd im. ez ne kurd im.

Ez reş im. ez ne reş im.

Ew hov e. ew ne hov e.

Ew bêbext e. ew ne bêbext e.

Pirskirina neqayîlbûnê

Ma ne bes e bindestî?

Ma heta kengê emê ne serbest bin?

Ma ne qenc e em şoreşger bin?

Di fermaniyê de tê bikaranînê:

Mekeve rêza nezanan!

Meçe Ewropayê!

Avê vemexwe!

Ji mal dermekeve!

Lê, em dikarin bibêjin: Neçe, nekeve, venexwe û dernekeve.

Ev amraz bi lêkerên (zanîn û karîn) re tê bikaranînê:

Ez nizanim çi bikim.

Ez nikarim bêdeng bimînim.

Em nizanin çi li welat çêdibe.

Nîn

Azadî li welatê me nîn e.

Genim di mala me de nîn e.

Ez Kurd im, ez Ereb nîn im.

Em Tirk nîn in, em Kurd in.

Tune

Tiştekî me tune ye

Mala min tune ye.

Xwarina me tune ye.

1.2.3.5.8 Lêkera bûn

Ev lêker du wateyan dide, emê bi mînakan wan şirove bikin.

Ez dibim rojnamevan.

Ez dibim şervan.

Ewê bibe aqilmendekî mezin.

Ez hozan im.

Ew aqilmend e.

Em şervan in.

Emê di wateya duwemîn de lêkera (bûn) veguhêzin.

Nihok

Ez im Ez Kurd im Ez dê me

Tu yî Tu Kurd î Tu dê yî

Ew e Ew Kurd e Ew dê ye

Em in Em Kurd in Em dê ne

Hûn in Hûn Kurd in Hûn dê ne

Ew in Ew Kurd in Ew dê ne

Ne ez im Ez ne Kurd im Ez ne dê me

Nihokê pêşro

Ez bim Ez Kurd bim

Tu bî Tu Kurd bî

Ew be Ew Kurd be

Em bin Em Kurd bin

Hûn bin Hûn Kurd bin

Ew bin Ew Kurd bin.

Pêşedem

Dê ez bim Ezê Kurd bim

Dê tu bî Tê Kurd bî

Dê ew be Ewê Kurd be

Dê em bin Emê Kurd bin

Dê hûn bin Hûnê Kurd bin

Dê ew bin Ewê Kurd bin

Buhêrk

Ez bûm Ez Kurd bûm

Tu bûyî Tu Kurd bûyî

Ew bû Ew Kurd bû

Em bûn Em Kurd bûn

Hûn bûn Hûn Kurd bûn

Ew bûn Ew Kurd bûn

Mêjbuhêrk

Ez bûbûm Ez Kurd bûbûm

Tu bûbûyî Tu Kurd bûbûyî

Ew bûbû Ew Kurd bûbû

Em bûbûn Em Kurd bûbûn

Hûn bûbûn Hûn Kurd bûbûn

Ew bûbûn Ew Kurd bûbûn

Bicihbuhêrk

Ez bûme Ez Kurd bûme

Tu bûyî Tu Kurd bûyî

Ew bûye Ew Kurd bûye

Em bûne Em Kurd bûne

Hûn bûne Hûn Kurd bûne

Ew bûne Ew Kurd bûne

Kêmbuhêrk

Ez dibûm Ez Kurd dibûm

Tu dibûyî Tu Kurd dibûyî

Ew dibû Ew Kurd dibû

Em dibûn Em Kurd dibûn

Hûn dibûn Hûn Kurd dibûn

Ew dibûn Ew Kurd dibûn

Fermanî

Bibe Kurd bibe

Bibin Kurd bibin

Lavij

Ez bama Ez Kurd bama

Tu bayî Tu Kurd bayî

Ew ba Ew Kurd ba

Em bana Em Kurd bana

Hûn bana Hûn Kurd bana

Ew bana Ew Kurd bana

Nihokê Lavij

Ezê bama Ezê Kurd bama

Tuyê bayî Tê Kurd bayî

Ewê ba Ewê Kurd ba

Emê bana Emê Kurd bana

Hûnê bana Hûnê Kurd bana

Ewê bana Ewê Kurd bana

Bijoke

Ez bûbama Ez Kurd bûbama

Tu bûbayî Tu Kurd bûbayî

Ew bûba Ew Kurd bûba

Em bûbana Em Kurd bûbana

Hûn bûbana Hûn Kurd bûbana

Ew bûbana Ew Kurd bûbana

Nihokê bijoke

Ezê bûbama Ezê Kurd bûbama

Tuyê bûbayî Tê Kurd bûbayî

Ewê bûba Ewê Kurd bûba

Emê bûbana Emê Kurd bûbana

Hûnê bûbana Hûnê Kurd bûbana

Ewê bûbana Ewê Kurd bûbana

Guman

Ez bûbim Ez Kurd bûbim

Tu bûbî Tu Kurd bûbî

Ew bûbe Ew Kurd bûbe

Em bûbin Em Kurd bûbin

Hûn bûbin Hûn Kurd bûbin

Ew bûbin Ew Kurd bûbin

Nihokê guman

Ezê bûbim Ezê Kurd bûbim

Tuyê bûbî Tê Kurd bûbî

Ewê bûbe Ewê Kurd bûbe

Emê bûbin Emê Kurd bûbin

Hûnê bûbin Hûnê Kurd bûbin

Ewê bûbin Ewê Kurd bûbin

Nasîn

Bi nav, rengdêr û cînavan re lêkera bûn biserê xwe tê nivîsandinê.

Ez Kurd im Ez baş im Ez çê me Ez im

Tu Kurd î Tu baş î Tu çê yî Tu yî

Ew Kurd e Ew baş e Ew çê ye Ew e

Em Kurd in Em baş in Em çê ne Em in

Hûn Kurd in Hûn baş in Hûn çê ne Hûn in

Ew Kurd in Ew baş in Ew çê ne Ew in

Lê bi lêkeran re, bi lêker ve tê nivîsandinê:

Ez diçim Em diçin

Tu diçî Hûn diçin

Ew diçe Ew diçin

1.2.3.5.9 Veguhastin lêkera hebûn: Hebûn Hebe

Nihok Nihokê pêşro Pêşedem

Ez heme Ez hebim Ezê hebim

Tu heyî Tu hebî Tê hebî

Ew heye Ew hebe Ewê hebe

Em hene Em hebin Emê hebin

Hûn hene Hûn hebin Hûnê hebin

Ew hene Ew hebin Ewê hebin

Buhêrk Lavij Bijoke

Ez hebûm Ez hebama Ez hebûma

Tu hebûyî Tu hebayî Tu hebûyî

Ew hebû Ew heba Ew hebûya

Em hebûn Em hebana Em hebûna

Hûn hebûn Hûn hebana Hûn hebûna

Ew hebûn Ew hebana Ew hebûna

Guman Nihokê lavij Nihokê bijoke

Ez hebim Ezê hebama Ezê hebûma

Tu hebî Tê hebayî Tê hebûyayî

ew hebe Ewê heba Ewê hebûya

Em hebin Emê hebana Emê hebûna

Hûn hebin Hûnê hebana Hûnê hebûna

Ew hebin Ewê hebana Ewê hebûna

1.2.3.5.9 Veguhestina lêkerên derhingêv di demên derbasbûyî de

Lêkera dîtin (KDB) dît

(min, te,wî,wê, me,we,wan)dît / dîtin

Kê / kî çi dît? Kî / kê çi dîtin?

Kiryar	Berkar	Buhêrk
Te, wî,wê,wan	ez	dîtim
Min,te,me,we,wan	tu	dîtî
Te,wî,wê,we,wan	ew	dît
Min,wî,wê,me,wan	em	dîtin
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	dîtin
Min,te,we,wan	ew	dîtin
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	dît

Kiryar	Berkar	Mêjbuhêrk
Te, wî,wê,wan	ez	dîtibûm
Min,te,me,we,wan	tu	dîtibûyî
Te,wî,wê,we,wan	ew	dîtibû
Min,wî,wê,me,wan	em	dîtibûn
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	dîtibûn
Min,te,we,wan	ew	dîtibûn
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	ditibû

Kiryar	Berkar	Bicihbuhêrk
Te, wî,wê,wan	ez	dîtime
Min,te,me,we,wan	tu	dîtîyî
Te,wî,wê,we,wan	ew	dîtiye
Min,wî,wê,me,wan	em	dîtine
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	dîtine
Min,te,we,wan	ew	dîtine
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	dîtiye

Kiryar	Berkar	Kêmbuhêrk
Te, wî,wê,wan	ez	didîtim
Min,te,me,we,wan	tu	didîtî
Te,wî,wê,we,wan	ew	didît
Min,wî,wê,me,wan	em	didîtin
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	didîtin
Min,te,we,wan	ew	didîtin
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	didît

Kiryar	Berkar	Lavij
Te, wî,wê,wan	ez	bidîtama
Min,te,me,we,wan	tu	bidîtayî
Te,wî,wê,we,wan	ew	bidîta
Min,wî,wê,me,wan	em	bidîtana
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	bidîtana
Min,te,we,wan	ew	bidîtana
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	bidîta

Kiryar	Berkar	Bijoke
Te, wî,wê,wan	ez	dîtibûma
Min,te,me,we,wan	tu	dîtibûyayî
Te,wî,wê,we,wan	ew	dîtibûya
Min,wî,wê,me,wan	em	dîtibûna
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	dîtibûna
Min,te,we,wan	ew	dîtibûna
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	dîtibûya

Kiryar	Berkar	Guman
Te, wî,wê,wan	ez	dîtibim
Min,te,me,we,wan	tu	dîtibî
Te,wî,wê,we,wan	ew	dîtibe
Min,wî,wê,me,wan	em	dîtibin
Min,te,wî,wê,me,wan	hûn	dîtibin
Min,te,we,wan	ew	dîtibin
Min, te, wî, wê, me, wan	xwe	dîtibe

Di veguhastina lêkerên derhingêv, di demên derbasbûyî de, kiryar di awayê tewandî de û berkar di awayê rast de tê bikaranînê. Lê di nihok û pêşerojê de, kiryar di awayê rast de û berkar di awayê tewandî de tê bikaranînê:

Ez (te, wî, wê, me, we, wan) dibînim.

Ez xwe dibînim.

Tê (tuyê) min bibînî.

Ewê wê bibîne.

Kiryar	Berkar	N. lavij
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ez	bidîtama
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	tu	bidîtayî
(Min,te,wî,wê, me,we,wan) ê	ew	bidîta
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	em	bidîtana
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	hûn	bidîtana
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ew	bidîtana

Kiryar	Berkar	N. bijoke
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ez	dîtibûma
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	tu	dîtibûyayî
(Min,te,wî,wê, me,we,wan) ê	ew	dîtibûya
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	em	dîtibûna
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	hûn	dîtibûna
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ew	dîtibûna

Kiryar	Berkar	N. guman
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ez	dîtibim
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	tu	dîtibî
(Min,te,wî,wê, me,we,wan) ê	ew	dîtibe
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	em	dîtibin
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	hûn	dîtibin
(Min,te,wî,wê,me,we,wan) ê	ew	dîtibin

Di demên derbasbûyî de, lêkera derhingêv bi berkar ve tê girêdanê û li gor wî tê veguhastinê.

Veguhetina lêkerên derhungêv di nihok û pêşedemê de

Lêkera dîtin KDN bîn

Kî, kê/ çi dibîne? Kiyê,kê/ çi dibîne?

Kiryar	Berkar	Nihok
Ez	xwe,te,wî,wê,me,we,wan	dibînim
Tu	min, xwe,wî,wê,me,we,wan	dibînî
Ew	min, te, xwe,me, we, wan	dibîne
Em	min,te,wî,wê,xwe,we,wan	dibînin
Hûn	min,te,wî,wê,me,xwe,wan	dibînin
Ew	min,te,wî,wê,me,we,xwe	dibînin

Kiryar	Berkar	Pêşedem
Ezê	xwe,te,wî,wê,me,we,wan	bibînim
Tê	min, xwe,wî,wê,me,we,wan	bibînî
Ewê	min, te, xwe,me, we, wan	bibîne
Emê	min,te,wî,wê,xwe,we,wan	bibînin
Hûnê	min,te,wî,wê,me,xwe,wan	bibînin
Ewê	min,te,wî,wê,me,we,xwe	bibînin

Di pêşedemê de, ê (dê, wê) dawiya kiryar

(ez, tu, ew, em, hûn, ew) digire

Di demên nihok û pêşedemê de, lêkera derhingêv bi kiryar ve tê girêdanê û li gor wî tê veguhastinê.

Veguhastina lêkerên derhingêv yên cemkirî:

Lêkera hilgirtin koka dema niha (KDN) hil - gir

Kî, kê/ çî hildigire? Kiyê, kê/ çi hil(bi)gire?

Kiryar	Berkar	Nihok
Ez	xwe,te,wî,wê,me,we,wan	hildigirim
Tu	min, xwe,wî,wê,me,we,wan	hildigirî
Ew	min, te, xwe,me, we, wan	hildigire
Em	min,te,wî,wê,xwe,we,wan	hildigirin
Hûn	min,te,wî,wê,me,xwe,wan	hildigirin
Ew	min,te,wî,wê,me,we,xwe	hildigirin

Di pêşedemê de, (ê) dawiya kiryar (ez, tu, ew, em, hûn, ew) digire û ( bi ) dikeve navbera herdu perçeyên lêker.

1.2.3.5.11 Çend lêkerên hîmî

Rader KDN KDB Fermanî

ajotin ajo ajot bajo

anîn în anî bîne

avêtin avêj avêt bavêje

axaftin axiv axift baxive

bihîstin bihîz bihîst bibihîze

biraştin birêj biraşt bibirêje

birin b bir bibe

bûn b bû bibe

çûn ç çû biçe

cûtin cû cût bicû

dan d da bide

dirûtin dirû dirût bidirû

dîtin bîn dît bibîne

dizîn diz dizî bidize

dotin doş dot bidoşe

firotin firoş firot bifiroşe

gihîştin gihîj gihîşt bigihîje

girtin gir girt bigire

gotin bêj got bêje

hatin ê hat were

hejmartin jimêr hejmart bijimêre

hîştin hêl hişt bihêle

jentin jen jent bijene

jîn jî jî bijî

ketin kev ket bikeve

kirin k kir bike

kuştin kuj kuşt bikuje

lîstin lîz lîst bilîze

maliştin mal malişt bimale

man mîn ma bimîne

mirin mir mir bimire

pan pê pa bipê

parastin parêz parast biparêze

pûn pû pû bipû

ristin rês rist birêse

rîtin rî rît birî

şûştin şo şûşt bişo

sûtin sû sût bisû

xistin x xist bixe

xwarin xw xwar bixwe

xwastin xwaz xwest bixwaze

zan zê za bizê

1.2.3.6 Hoker

Hoker peyvek e neguhêrbar e, reng, rewş, kirin, cih û hejmara lêkeran diyar dike. Wateya wan temam dike. Hoker bi serê xwe nayê bikaranînê. Dema ku bi serê xwe be tenê navek e ne bêtir. Gelek caran mirov di navbera hoker û rengdêran de şaş dibe. Jibo ku em cudahiya di navbera wan de diyar bikin, em dibêjin: Hoker rengdêrê lêkeran e. Lebat û bizava lêkeran di nav rewş û rengê navdêran de diyar dikin.

şoreşa nûjen hat.

Em vê hevokê nas dikin ku "nûjen" rewş, pesin, salix û rengê şoreşê diyar dike. şoreş jî, di hevokê de navdêr e. Jibo vê peyva (nûjen) rengdêr e. Lê dema em bibêjin:

şoreş nûjen hat.

peyva (nûjen) di vê hevokê de rengê lêkera hatin diyar dike. Bizav û lebata "hat" diyar dike. Jibo vê peyva "nûjen" di vê hevokê de hoker e. Herwiha em dibêjin:

Min xortê "jîr" dît Rengdêr

Min xort "jîr" dît. Hoker

Berfa "par" barî Rengdêr

Berf "par" barî Hoker

Tê xuyakirinê ku zêder girêdanê di navbera rengdêr û navdêr de çêdike, dema ku zêder radibe rengdêr bi lêker ve tê girêdanê û dibe hoker.

Di kurdî de (5) pênc beşên hokeran hene:

1. Hokerên ku dema lêker diyar dikin: Hokerên demîn

2. Hokerên ku cihê lêker diyar dikin: Hokerên cihîn

3. Hokerên ku rewşa lêker diyar dikin: Hokerên çawanî

4. Hokerên ku hejmara lêker diyar dikin: Hokerên hejmarî

5. Hokerên pirsiyarî.

1.2.3.6.1 Hokerên demîn

Ev hoker kirin û bûna lêker di nav deman de diyar dikin û bersiva van pirsan didin:

Kengî?

Çi demê?

Çi çaxî?

Ez çûm Hewlêrê.

Kengî?

Ez par çûm Hewlêrê.

Min şoreşgerek dît.

Çi demê?

Min îro şoreşgerek dît.

Gelek hokerên demîn hene. Ji van hokeran em çendekan rêz dikin: Niha, duh, pêr, pitirpêr, sibe, dusibe, sêsibe, îro, êvarî, îşev, şevadin, şevtiradin, par, pitirpêrar, îsal, danê sibê, danê êvarê, kêliyadin, demadin, berê, dereng, havînê, payîzê, zivistanê, biharê, hinga, hêj, hingorê, nîvro, berî nîvro, piştî nîvro, nîvşev, nîvêşevê, piştînîşev, nijkêve, paşve, pêşde, paşîvê, zû, zûde, zûve, dewra berê, wêrojê, wêşevê, mêj, înê, şemiyê,... ûwd.

Herwiha hemû peyvên ku dem, heyam û çaxan diyar dikin dikarin bibin hokerên demîn.

1.2.3.6.2 Hokerên cihîn

Ev hoker cihê kirin û bûna lêker diyar dikin û bersiva van pirsan didin:

Li ku?

Li ku derê?

Ku ve?

Çi cihî?

Ez hilkişiyam.

Bi ku ve?

Ez hilkişiyam jor.

Ez çûm.

Ku derê?

Ez çûm cem mamoste.

Ez ketim.

Çi cihî?

Ez ketim bin masê.

Em çend hokerên cihîn li jêr rêz dikin:

Ser, ber, bin, pêş, paş, cem, nik, bal, berjêr, berjor, der, hindir, kêlek, tenişt, alî, derve, dor, hêl, navber, nav, pêşber, rast, çep, rex, serbiser, seranser, serdest, bindest, serjêr, serjor, xwar, vir, wir,... ûwd.

Hokerên mîna : Dûr, nêzîk, pêşî û paşî, bi kêrî diyarkirina cihê lêker û dema wî jî, tên. Hokerên demîn û cihîn in. Ev jî, li gor bikaranîna hevokê tê nasînê.

Çûna min Qamişlo dûr e. demîn

Ez ji dûr têm. cihîn

1.2.3.6.3 Hokerên çawanî

Ev hoker rewş û rengê kirin û bûna lêkeran diyar dikin. Lêker çawa bûye, çawa hatiye kirin nîşan dikin. Hokerên çawanî bersiva van pirsan didin:

Çawa?

Çilo?

Bi çi awayî?

Bi çi tentêlê?

Reşo dipeyîve. Çawa?

Reşo baş dipeyîve.

Ez xweş diçim dibistanê.

Bêrîvan bilez hatin.

şêrîn hêdî hêdî çû bajêr.

Em çend hokerên çawanî rêz dikin:

Hêdî, hêdî hêdî, baş, qenc, rind, bihêz, giran, fireh, teng, xweş, tenê, bilez, rast, birastî, cot, yeko yeko, bibaşî, zû, nebaş, wisa, çê, çêtir, xirab, wiha, wilo, werge, durust, dirêj, kurt, sist, sert, nerm, tûj, hişk, sivik, hêdîka,... ûwd.

Daçeka "tir" mîna rengdêran dibe paşgîn ji hokeran re jî. Rewşa çiloniyê bêtir dike. Herwiha "tirîn" digihîne tixûbê dawî.

Ez xweş hatim

Ez xweştir hatim

Ez xweştirîn hatim.

Min tu hişk dîtî

Min şevîn hişktir dît

Min Rojîn hişktirîn dît.

1.2.3.6.4 Hokerên hejmarî (çendanî)

Ev hoker pirbûn û hindikahiya kirin û bizava lêker diyar dikin û bersiva van pirsan didin:

Çend?

Çiqas?

Mamoste ji min re got.

Mamoste gelekî ji min re got.

Min hindik xwarin da şervanan.

Ez carna diçûm Amedê.

Ji hokerên hejmarî ev in: Gelek, pir, zehf, hinek, hindik, çend, hew, evçend, hinde, bes, çendek, carna, hewçend, hewqas, kêm, zêde, tenê, carek, ûwd.

1.2.3.6.5 Hokerên pirsiyarî

Peyvên ku bi kêrî pirsiyariyê tên û bi awayekî pirsiyarî bizav û lebata lêkeran diyar dikin ji wan re hokerên pirsiyarî tê gotinê. Bersiva van hokeran bi xwe bizava lêker diyar dike. Lê kesê ku pirsê dike baş dizane bersiv çi ye. Tenê dipirse jibo neqayîlbûna xwe liser wê rewşê diyar bike.

Em çawa heta niha bindest in?

Ma kî nizane em jî mirov in?

Hokerên pirsiyarî û cînavên pirsiyarî:

Hoker û cînavên pirsiyariyê yek peyv in, lê cînav bi kêrî pirsê tê û bersivekê dixwaze. Hoker jî, neqayîlbûna xwe liser rewşekê diyar dike.

Kîjan? Hem cînav û hem hoker e. Em dibêjin:

Kîjan me nas nake ku em gel in?

Kîjan gul xweşik e?

Kîjan di hevoka yekemîn de hoker e û di hevoka duyemîn de cînav e. Ji hokerên pirsiyarî ev in:

Ma, çi, kî ye, çi ye, gelo, kînga, ku, kî, kê, bi çi, çira. çilo, çawa, çend, kijan, çito, çer, çi dem, çima, jiku,... ûwd.

1.2.3.7 Daçek

Daçek peyveke neguhêrbar e. Bi serê xwe wateyeke taybetî nayîne pê. Bê daçekan axaftin nabe: Celebên daçekan ev in:

1. Daçekên lêkerî (lêkerçêker).

2. Daçekên raweyî.

3. Daçekên navdêrî.

4. Daçekên erênî.

5. Daçekên nayînî.

6. Daçekên pirsiyarî.

7. Daçekên egerî.

8. Daçekên vekitî.

1.2.3.7.1 Daçekên lêkerî

Ev daçek pêşgînên ku di çêkirina lêkeran de tên bikaranînê ne. Ji van daçekan:

Ve, ra, hil, ba, jê, tê, têk, vê, wer, çê, ber, da, der, hin, lê, pê, pêk, rû, ser, bin, pey, nav, pêş, paş, jev, lev, pev, tev, dû, hev, ûwd.

Ve Vexwendin, vegirtin, vemirandin, vebûn, vedan,...

Ra Raketin, rakirin, rabûn, raxistin, razan, rakişandin,...

Hil Hildan, hilgirtin, hilkişandin, hilpişkîn, hilweşandin,...

Ba Badan,

Jê Jêkirin,

Tê Têgihîştin,

Têk Têkdan,

Vê Vêxistin

Wer Wergerandin,

Çê Çêkirin,

Ber Berxistin,

Da Dagirtin,

Hin Hingavtin,

Lê Lêgerîn,

Pê Pêvedan,

Pêk Pêkanîn,

Rû Rûniştin

Ser Serkeftin,

Bin Binkeftin,

Pey Peyketin,

Nav Navdan,

Pêş Pêşketin,

Lev Levhatin,

Pev Pevçûn,

Tev Tevdan,

Dû Dûketin,

Hev Hevgirtin

1.2.3.7.2 Daçekên raweyî

Ev daçek di veguhastina lêkeran de tên bikaranînê. Daçekên raweyî ev in:

Jibo nihok: di

Ez diçim dibistanê.

Jibo pêşedemê: ê (dê, wê) - bi

Ezê biçim dibistanê.

Jibo raweya fermanî: bi

Bilezîne li me dereng e.

Jibo raweyên hekeyî:

Ger , eger, heke, ku, heker, dibe, belkî.

Eger ez biçûma dibistanê, ezê fêrbibûma.

Dibe ku ez çûbim bajêr.

Ku ez çûbama welêt ezê dilgeş bibama.

Belkî min ew pirtûk xwendibe.

1.2.3.7.3 Daçekên navdêrî

Ev daçek navan ditewînin. Daçekên navdêrî ev in:

bi, di, ji, li,

Ez ji bajêr têm.

Min ji mamoste re got.

Em bi Amedê ve çûn.

Ez di Qamişlo re çûm Dêrikê.

Ez par li Hewlêrê bûm.

1.2.3.7.4 Daçekên erênî

Ev daçek bi kêrî erêkirina rewşekê tên. Daçekên erênî ev in:

Bila dilê te xweş bibe.

Belê, ez te nas dikim.

Erê, şêrîn hevala min e.

Herê, ez Mem û Zîna Xanî dixwînim.

A, ez ji şirnexê me.

Jixwe tu min nas dikî.

1.2.3.7.5 Daçekên nayînî

Ev daçek rewşekê dikin darêja nakirinê. Daçekên nayînî ev in:

Bê tu bêjî ez dizanim tu Kurd î.

Neçe biyaniyê, biyanî mirin e.

Ez naxwazim bêrûmet bijîm.

Ez nikarim bê serxwebûn û azadî bijîm.

No, ez te nas nakim.

Naxêr, ez bindestiyê napejirînim.

1.2.3.7.6 Daçekên pirsiyarî

Bi van daçekan pirs tên kirinê. Daçekên pirsiyarî ev in:

çawa, çer, çima, çira, çito, gelo, ka, ma, qey, bira, wa, weh, wey.

Çawa tu hatî?

Çima tu li me napirsî?

Gelo tu çûbûyî ku derê?

Qey tu ji gund tê?

1.2.3.7.7 Daçekên egerî

Ev daçek sedema karekî, kirinekê yan jî, rewşekê vedikin. Daçekên egerî ev in:

Da, daku, jiber, jiberku, jibo, bo, ku, seba, sedem, lewre, çinku, çimkî,..

Hogir tiving kirî da biçe şoreşê.

Jiber ku welatê me bindest e, zimanê me jî, qedexe ye.

Jibo pêşxistina zimanê kurdî yekîtiyeke zimanzanan pêwîst e.

Serxak û binxaka me talan dibe lewre em xêzan û jar in.

Herdem em bûne leşkerên biyaniyan seba ku em li xwe xwedî derneketine.

1.2.3.7.8 Daçekên vekitî

Daçekên vekitî ev in:

Ba, bal, belkî, bes, bese, cardî, cem, sipas, dîsa, êdî, gel, ger, gor, heçî, her, heta, şabaş, heya, hingî, lew, lewma, lewre, mîna, nik, jixwe, tewrî, wekî, wilo, ,wisa, xwezka, xwezî, tenê,... ûwd.

Êdî em ji xewa mirinê hişyar bûn.

Dîsa li welatê me kuştin û talan e.

Ger em azad bibin hingî emê mîna mirovan bijîn.

Êdî bes e ev zilm û zor.

1.2.3.8 Gihanek

Gihanek peyveke neguhêrbar e. Du peyvan, du hevokan yan jî, peyv û hevokekê bi hev girê dide. Gihanek sê beş in:

1.2.3.8.1 Gihanekên xwerû

Ji, jî, ku, lê, lo, û.

Roja xweş ji serê sibê xuya ye.

Ez jî, mîna te Kurd im.

Ew sîxurê ku te dît hat kuştinê.

Ev xweş e lê kin e.

Ezê biçim şoreşê lo tu kêfxweş be.

Ez şoreşger û aşitîxwaz im.

1.2.3.8.2 Gihanekên dubare

Jî ... jî, carna ... carna jî, çiqas ... çiqas jî,

çawa ... ewqas jî, hem...hem jî, ne...ne,

ne ... ne jî, ya ... ya, yan ... yan jî, ..

Dijminê me diz e jî, şêr e jî.

Carna berf dibare carna jî, baran.

Çiqas em bixebitin ewqas jî, emê pêşkevin.

Çawa tu biçînî wisa jî, tê biçinî.

Hem şoreşger e hem jî, karker e.

Ne diçe kar ne diçe dibistanê.

Ya dimire ya dimîne.

Yan Kurdistan yan jî, Kurdistan.

Yan serkeftin yan serkeftin.

1.2.3.8.3 Gihanekên daçekî

Ev gihanek bi xwe daçek in, lê bi awayê gihanekan tên bikaranînê. Gihanekên daçekî ev in: Digel, gel, lewre, mîna, wekî, loma.

Dema min Bêrîvan dît digel komek gerîla bû.

Xebat çû şoreşê Hogir gel wî çû.

Min doza serxwebûnê dikir loma dijmin ez girtim

Zora şorşgerî xurt dibe loma dijmin hinekî me dipejirîne.

Ew mîna dijmin dihizire .

şervan xwe wekî berpirsiyarekî gelî dibîne.

1.2.3.9 Bang ( Deng, Baneşan )

Bang peyveke neguhêrbar e. Reng nade navdêr û peyvan û bi wan nayê kişandinê. Ev peyv gazî, kovan, hawar, şahî û dilxweşiyan diyar dike. Bang bi sê beşan par dibin:

1. Bangê gazîkirinê

2. Bangên dilxweşî û şahiyê

3. Bangên êş û kovanan

1.2.3.9.1 Bangên gazîkirinê

Dema ku buyerek bê serê mirov û bixwaze derdorên xwe bi hawarekê bihesîne, ev bang tên bikaranînê:

Hey, ey, gelî, gidî, lê, lêlê, lo, lolo, haware, wey lo, wey lê, hey lo, hey lê, hey hey.

Hey welato hey welato

Tu yî xemla rojhilat

Ji Asûr ta bû çar qet

Tim liser te kêferat

Gelî Kurdan rabin ev roja me ye.

Lo xorto! Lê keçê! Hawar rabin li me dereng e.

Ey rêberê zane rêkêş seyda û jîr

Dengê perîşana mamoste Kemal Pîr

1.2.3.9.2 Bangên dilxweşî û şahiyê

Ev bang di dilxweşî û şahiyan de tên bikaranînê. Ew jî, ev in: Êh, hah, hih, ox, xweş,

Êh, ev roj xweş e!

Hah te çi baş got!

Ox te dilê min bi vê peyvê şad kir!

Xweş ev çi awazeke bêmirin e!

1.2.3.9.3 Bangên êş, nifrîn û kovanan

Ev bang di êş , nexweşî, poşmanî û aciziyê de tên avêtinê. Ew jî, ev in: Ax, ay, of, nifir, tuf, wax, wey.

Ax ez ketim çi rewşê!

Ay dilê min!

Of serê min çi dêşe!

Nifir li vê dema bêbext!

Tuf li sîxurên xwefiroş!

Wax ev çi rewşeke zor e!

Wey li minê dayê!

1.2.4 Hevok

Hevok yekîtiyek naverokî ye. Ev yekîtî bi beşên axaftinê saz dibe û bi nivîskî yan bi devikî têgihîştinekê bi mebesta dîtinekê, ramanekê, daxwazekê, hisekê yan wêneyê bûyerekê tîne ziman. Di avahiya hevokê de, nav, lêker, cînav, rengdêr, hejmar, hoker, daçek, gehandek û bang cihê xwe, her yek bi awayekî digire. Bi yekbûna vê koma peyvan wateyek ku mirov liser tiştekî agahdar dike saz dibe. Mînak

Ezê sibe biçim Amedê.

Min rewşa Azad li biyaniyê dît.

Ez gelek bi diyariya te dil xweş bûm.

Jiyan xweş e.

Ax ! Ev çi rewş e !

Têgihîştina hevokê pir caran bi beşên avahiya wê ve girêdayî ye.

1. Dema em dibêjin:

Jiyan xweş e.

Yê dipeyîve ramana xwe liser jiyanê tîne ziman. Lê dema li dawiya vê hevokê li şûna xalê ( niqtê ) xalepirs ( nîşana pirsê ) bê danînê:

Jiyan xweş e?

Yê ku dipeyîve dixwaze ji mirovekî din, ramana wî liser jiyanê hîn bibe. Hevoka yekemîn agahdarî ye. Mirov dikare bi ( bêjehevok ) bi nav bike. Ya duyemîn jî, hevokek pirsiyarî ye. Mirov dikare bi

( pirsehevok ) bi nav bike.

2. Pir caran girêdana lêker bi beşên din yên axaftinê re, me liser hevokê dike xwedî têgihîştinek taybetî. Dema em dibêjin:

Hogir dijî.

Hogir li çiyan dijî.

Hogir jiyanek xweş dijî.

Lêkera ( jîn ) li dijî ( mirin ) tê bikaranînê yan jî, cih û rengê jiyanê diyar dike. Lê pir lêkerên din bi yek wateyê tên bikaranînê. Mîna:

Hogir dixwîne. ( xwendin )

3. Di axaftina devikî de, bi ahenga deng têgihîştina hevokê çêdibe. Her rengekî hevokê ahengek xwe taybetî heye. Ji vê ahengê mirov dizane pirs e, agahdarî ye yan jî, fermanî ye.

1.2.4.1 Avahiya hevokê

1.2.4.1.1 Hevokên lêkerî

Hevok di Kurmancî de, bi gelemperî bi vî awayê jêr tê sazkirinê:

Kiryar Agahdarî / Berkar Lêker

Ez çayê vedixwim.

Ew gulan av dide.

Berfîn berxan diçêrîne.

Lê bi hin lêkerên nederhingêv re ku bizava wan berbi aliyekî ve ye. Mîna:

çûn, ketin, hatin, firîn, bûn ( bi wateya çêbûn )... bi awayê jêr tê sazkirinê:

Kiryar Lêker Agahdarî

Ez diçim gund.

Guhderz ket çalê.

şêrîn hat bajêr.

Mado bû şoreşger.

Serdar firî asîmanan.

Eger bi van lêkeran re daçek bên bikaranînê û aliyê bizava lêker bê guherînê, hevok dîsa vedigere ser awayê xwe yê gelemper:

Kiryar Agahdarî Lêker

Ez ji gund diçim.

Guhderz di çalê de ket.

şêrîn ji bajêr hat.

Serdar di asîmanan re firî.

Di hin rewşan de, lêker di darêja raderî de, tê bikaranînê û mîna navê mê tê tewandinê. Eger di van rewşan de, lêker bê kiryar be pêşiya hevokê digire:

Çûna zozanan xweş e.

Hatina biharê pîroz e.

Eger ev lêkerê di darêja raderî de bibe agahdarî di hevokên lêkerî de û bi lêkerekî din re bê, awayê jêr distîne:

Gulê, çûna bêriyê xweş dibîne.

Gel, hatina Newrozê pîroz kir.

Eger lêkerê derhingêv du berkaran bistîne, hevok awayê jêr distîne:

Kiryar Berkar 1 Lêker Berkar 2

Azad gul firotin keçan.

şêrîn silav da şehîdan.

Min nan da gerîla.

Eger berkarê duyemîn nedurust be , hevok awayê jêr distîne:

Kiryar Berkar 1 Berkar 2 Lêker

şoreşgeran nan ji Gulê xwestin.

Şermîn navê gund ji şîlan pirsî.

Pir caran hevok bi lêkerên nederhingêv re, bi kiryar û lêker çêdibe. Hingê bi vî awayî tê:

Kiryar Lêker

Sûlav raza.

Nermîn hat.

Ez dimeşim.

Ew direve.

Em diçin.

Eger hoker di hevokên lêkerî de hebe, bi awayên jêr tên sazkirinê:

1. Lêkerên nederhingêv:

Hoker Kiryar Lêker Berkar

Piştî nîvro Canda gihîşt Botanê.

Êvarê Sernaz diçe dibistanê.

Yan jî, bi vî awayî:

Kiryar Hoker Lêker Berkar

Canda Piştî nîvro gihîşt Botanê.

Sernaz êvarê diçe dibistanê.

2. Lêkerên derhingêv:

Hoker Kiryar Berkar Lêker

Kêliyek din ez çayê vedixwim.

Niha ez nan dixwim.

Yan jî, bi vî awayê jêr:

Kiryar Hoker Berkar Lêker

Ez kêliyek din çayê vedixwim.

Ez niha nan dixwim.

Eger di van rewşan de, berkar nedurust be, lêker dikeve dawiya hevokê:

Piştî nîvre Canda ji Botanê diçe.

Sernaz êvarê ji dibistanê tê.

Ez niha xwe ji xwarina nan re amade dikim.

Hevok, di, raweya fermanî de, ji rêzana gelemper der nakeve:

Were em nan bixwin!

Werin em biçin Çiyayê şerefdînê!

Jiyanê baş nas bike!

Bibe xwediyê jiyanek birûmet!

1.2.4.1.2 Hevokên navdêrî

Ev hevok ji nav, rengdêr û lêkera bûn tên sazkirinê. Tu bizavê nakin û di rewşa bûnê de dimînin. Herwiha berkar û kiryar di van hevokan de, nîn in:

Jiyana birûmet gelek xweş e.

Gundiyên Kurd leheng in.

şoreş rûmeta gel e.

Berxwedan jiyan e.

Serxwebûn û azadî nêzîk in.

Zindan dibistana qehremaniyê ne.

Koledarî rûreşiya mirovayiyê ye.

1.2.4.1.3 Hevokên bangê

Ev hevok dikarin mîna hevokên lêkerî û yên navdêrî jî, bên:

1. Mîna hevokên navdêrî:

Ax, ev çi rewş e!

Oh xweş, ev çi awazek nemir e!

Wey, li minê dayê!

Tuf, li mirovên xwefiroş!

Nifir, li vê dema bêbext !

2. Mîna hevokên lêkerî:

Lo xorto ! Ji xew rabe dereng e!

Ox, te dilê min xweş kir !

Of, dilê min çiqas dêşe!

Ax, ez ketime çi rewşê !

1.2.4.2 Di hevokê de, niqteşanî

Jibo asankirina xwendin, têgihîştin û xweşkirina ahenga hevokê, çend nîşan di nav de, cih digirin.

Ev nîşan dawiya hevokê, wateya parçeyekî jê û daxwaza wê pêş me dikin. Li hêla din, di xwendinê de, cihê rawes û bîndanê jî, diyar dikin. Ji van nîşanan re niqteşanî tê gotinê. Nîşanên niqteşaniyê jî, ev in:

. Xal ( Niqte )

, Dabir ( Bihnok )

? Xalepirs (Niqtepirs )

! Xalebang ( Niqtebang )

: Xalecot ( Niqtecot )

; Xaledabir ( Niqtedabir )

( ) Kevanek

" " Dunik

_ Xêzek

- Bendek

. Xal

Ev nîşan dawiya hevokê diyar dike:

Duh, ez çûm Amedê. Min şal û şapek kirî. Li wir min hevalekî xwe dît. Em gelekî bi hev şa bûn. Li nav bajêr, min tiştên balkêş dîtin. Leşkeran kolan dagirtibûn.

, Dabir

Di nivîsandinê de, dabir pir pêwîst e. Cihên ku digire ev in:

1. Cihê gihaneka ( û ):

Hogir, Azad, Rojîn û Rewşen ji bajêr tên. Ev ciwan pir hişyar in. Dost û dijmin ji hev nas dikin, xwedî bawerî ne, jiyanê nas dikin û riya xwe baş dizanin.

2. Dikeve navbera parçeyên hevokê yên biçûk, lê bi mercê ku wateya wê neyê guherandinê.

* Piştî jî, tê:

Çiya, cihê rûmeta me, hem jî, ji pîrozahiyên me ne.

* Pir caran, di...de, di...re, bi...ve, ji...re,...di nava du dabiran de, cih digirin:

Di rewşên awarte de, hevalên min, ji min re, dibin aqilmend.

Ez, ji te re, dibêjim ku em biçin çiyê baş e.

* Piştî kiryarê ku ji lêkerê xwe dûr dikeve tê:

şêrîn, di rojeke bi berf, baran û bager de, hat rûdinê.

Ez, di sala hezar û nehsed û şêstî de, ji dê bûme.

Reşo, jiberku nizane bixwîne, matmayî dimîne.

* Piştî banglêkirinê tê:

Mizgîn, li min binêre û gotinên min guhdar bike.

Xebat, ku tu çûyî şerefdînê hevalan silav bike.

? Xalepirs

Dikeve dawiya hevokên pirsiyariyê:

Tu kengê ji welat hatî?

Ew çi dixwaze?

Çend leşker hatin gund?

! Xalebang

Dikeve dawiya bang û hevokên bi wan re:

Ax ! Ev çi zemanekî xirab e!

Xwedêyo ! Te çawa li hev anî !

Oh xweş ! Çi mizgîneke baş e!

Kuro, bibe mirov!

: Xalecot

Dikeve dawiya hevokê ku tiştek tê gotinê yan hejmartinê:

Beyana sibê bû, bavê min ji xew hişyar bû û got: Ev çiya ji şer û kuştinê natirsin.

Di dînê Zerdeşt de, sê baweriyên bingehîn hene: Peyva xweş, baweriya rast û karê baş.

; Xaledabir

Dikeve navbera hevokên ku bi hev ve girêdayî ne û wateya hev temam dikin. Hîn hevok neqediya ye û babeteke nû dest pê dike:

Reşo, bilez ji malê derdikeve; wisa xuya ye ku tiştekî pêwîst qewmî ye.

( ) Kevanek

Peyvên ku bi sebebekê dikevin nav hevokê, dikevin nav kevanekan û rakirina wan jî, wateya hevokê naguherîne:

Di Kurmancî de, du zayend hene ( nêr û mê ).

" " Dunik

Peyvên ku ji cihekî din tên guhastinê di nav dunikan de, tên nivîsandinê:

" Ay Ahora yê mezin " Zerdeşt digot.

_ Xêzek

Eger nivîsandin ket awayê axaftinê û peyvbêj hat guhartinê, li pêşiya hevokê xêzek tê nivîsandinê:

Di navbera dil û mejî de, gotûbêjek germ dest pê kir:
_ Jiyan pir xweş e!
_ Lê du bindestî.

.........................

- Bendek

Dikeve navbera du peyvên ku hogiriyek di nav wan de heye:
Birca - Belek
Kaniya - Spî
Bedir - Xan

Nasîn

Di Kurmancî de, nîşana herî pêwîst dabir e.

Çavkanî

*BEDIRXAN, C. û LESCOT, R.   Rêzimanê Kurdî
*BEDIRXAN, C.         Kovara HAWAR
*KURDO, Q.             Gramera Zimanê Kurdî
*NEBEZ, J.              Zimanê Kurdî Yê Yekgirtî
*HAJO, Z.               20 Lektionen Für Deutsche
*KARTAL, H.            Navên Kurdî
*KARTAL, H.            Xebatên Neçapkirî
*SAÐNIÇ, F. H.        Hêmana Rêzimanê Kurdî
*KURD, R.               Rêzimanê Kurdî
*RIZGAR, B.            Dersên Zimanê Kurdî
*SEBRÎ, O.              Alfebêya Kurdî
*BEDIRXAN, K.         Rêzimanê Kurdî
*CEGERXWÎN           Rêzimanê Kurdî
*XANÎ, E.               Mem û Zîn
*CIZÎRÎ, M.             Dîwan
*HEKARÎ, P. B.         Dîwan
*DUDEN                  Rêzimanê Almanî
*LUSCHER, R. û SCHPÄPERS, R.     Rêzimanê Almanî Yê Nû
*HABECKER, P.        Zeýchensetzung ( Almanî )
*HEJAR                  Henbane Borîne - Ferheng
*OMAR, F. F. Ferheng, Kurdî - Almanî
*NÎZAMEDÎN, F.       Ferheng, Kurdî - Erebî
*ELÎ, C. û EMÎN, M. Rêzimanê Zelal - Erebî
*ALANSARÎ, H. Rêzimanê Erebî
*KOVARA LÊKOLÎN
*KOVARA STÊR
*KOVARA REWşEN
*KOVARA ROJA NÛ
*ROJNAMYA WELAT
*ROJNAMEYA BERXWEDAN

RÊZIMANÊ KURDÎ - KURMANCÎ-

Naverok

Rader KDN KDB Fermanî