Helbest

Gotar ZimanLêkolîn      
 
 

Destpêk

 KURDÎ

 DEUTSCH

عربي

 AGENDA

KONTAKT

PIRTÛK

LINK

PRESE

 

 
   

Yekgirtina ziman yan parçekirina kurdan tê xwestin?
Selîm Biçûk


Her ku pirsa ziman û standadkirinê li Başûrê Kurdistanê gur dibe, tayên metirsiya parçekirin û jihevcudakirina kurdan zelaltir û tirsnaktir dibin. Eger ev pirs bi vî awayî pêş ve here û daxwazên tên kirin bi cî bibin dê Gelê Kurd bibe du gelên cuda û bi du zimanên cuda û belkî ev dabeşkirin pirtir bibe û xwediyên her zaravayekî bibin neteweyek serbixwe. Helbet e, ez peyva Gelê Kurd bo hemî kurdistaniyan bi kar tînim ne tenê ji bo kurdên Başûr. Gelê Kurd bi zaravayên cuda diaxive lê ev cudabûn ticaran nebûye asteng li hember hestên wî yên netewî. Hejmara kurdan li gora jimartinên nefermî, weha tê xuyakirin:
Kurdistana Bakur (Tirkiya): 15 – 20 miliyon
Kurdistana Başûr (Îraq): 6 – 8 miliyon
Kurdistana Rojhilat (Îran): 10 – 12 miliyon
Kurdistana Rojava (Sûriya): 2 – 3 miliyon
Li gora zaniyarên zimên, ev nexşe li ser çar zaravayan xwe nîgar dike. Herweha du alfabê ji bo van zaravayan tên bikaranîn.

Mêcer Soane van zaravayan weha dabeş dike:
Kurmancî, Goranî, Lorî û Zaza. Kurmancî jî, li ser dû pişkan dabeş dike jorî û jêrî.

Tewfiq Wehbî her weke Mêcer Soane zimanê kurdî weha dabeş dike:
1- Kurmancî (Kurmancî jorî û Kurmancî jêrî).
2- Lorî.
3- Goran.
4- Zaza.

Dr. MacKanzie zimanê Kurdî li ser sê zaravan dabeş dike:
1- Zaravê Kurdî jorî,
2- Zaravên Kurdî navîn - Ardelanî, (Hewramanî, Silêmanî).
3- Zaravên Kurdî jêrî- (Goran), Kirmanşan, Lek, Zengene.

Zanayê kurd Dr. Cemal Nebez bi vî rengê jêrîn zimanê kurdî beş dike:
A- Dû şêwên bincî: 1- Kurmancî jorî 2- Kurmancî navîn.
B- Dû sêwên tenişt: 1- Kurmancî jêrî 2- komala şêwên Goranî-Zazayî.

Gîwî Mukriyanî zimanê kurdî li ser çar beşan par dike:
Kurmancî, Goranî, Feylî û Hewramî.

Kurdistan Mukiryanî zimanê kurdî weha dabeş kiriye ser çar zaravan:
1- Kurmancî jorîn.
2- Kurmancî navîn.
3- Kurmancî jêrîn.
4- Kurmancî navçeyî

Zimanê yekgirtî ku îro tê xwestin û gengeşekirin dixwaze di encamê de, zaravayê kurmanciya jêrîn ( soranî ) wek zimanê Gelê Kurd yê yekgirtî bi cih bike. Eger em li gor hejmar û dabeşkirinên li jor temaşe bikin em dê bibînin ku:
- di hêla jimarê de: Zaravayê nêzî 10 miliyon kurd li ser zaravayê nêzî 30 miliyonî desthilat dibe.
- 1 zarava li ser 3 zaravayên din bê bingehên zanistî û lêkolînên zimanewanî desthilat dibe.
- Zaravayê beşekî ji parçeyekî kurdistanê li ser hemî parçeyên din desthilat dibe.
- Eger biriyareke weha li Kurdistana Başûr hat girtin, li her parçeyekî din biriyareke cuda dikare bê girtin û li her cihekî Kurdistanê li gora daxwaza desthilat û serhişkên wê, zaravayek dê bibe zimanê fermî. Ev jî, xewna Gelê Kurd têk dibe û rê li ber çend Kurdistanên cuda vedike.
- Xala herî tirsnak jî ew e ku alfabêya erebî wek standard bê girtin û bibe detsteka ji hevçûna gelê kurd. Di vê rewşê de, Gelê Kurd yê Başûr û Rojhilat ji Gelê Kurd yê Bakur û Rojava bi awayekî dayimî tê birîn û hêdî hêdî rê li ber avakirina du netewe û du zimanan vedibe.
Ev xalên jor dikarin bê zerer li ser berjewendiyên Gelê Kurd pêk werin eger di çarçoveya lêkolînên zanistî yên pispor de û piştî parastin û pêşvebirin û nêzîklihevkirina hemî zaravayên kurdî bicih bibin. Ev jî, demeke dirêj û di encama lêkolînên zanistî de dikare rû bide.

Zengilekî gelekî tirsnak

Di rojnameya hefteyî Evro de, hejmara roja 05.09.2007an, birêz Dr. Dilşad Ebdulrehman wezîrê perwerdê bi daxuyaniyên xwe rêya erdhejekê li zimanê kurdî xweş dike: „ Bi rastî biriyardan li ser zimanekê nivîsînê bo her neteweyekê biriyareka çarenivîs e û eve binemayeka bo dirustbûna kiyanekê netewî. Di cîhan da hîç neteweyek nîne du zimanên nivîsînê yên cîyawaz hebin di perwerde û fêrkirinê da.“ http://eduhok.net/evro/pdf2/p205_6.pdf 
Destpêk weha xweş, ciwan û şêrîn xuya dike. Afirandina zimanekî yekgirtî bo kurdan biriyareke çarenûsî ye ji bo dirustkirina kiyanekî netewî, lê li vir çend pirs tê bîra mirov: Gelo ev kiyan tenê Kurdistana Başûr e yan hemî kurdên ku bi zimanê kurdî û hemî zaravayan diaxivin? Bi çi rê û rêbazan pêwîst e ku ev zimanê kurdî yekgirtî dirust bibe?. Ez dê hewil bidim ku li gora dirêjahiya axaftina birêz wezîrê perwerdê van pirsan bi bîr û boçûnên xwe şîrove bikim. Lê berî vê yekê dixwazim ji cenabê wezîr re bibêjim, di cîhana hemdem ya îroyîn de, gelek netewe hene bi du zimanan û belkî bêtir, wek mînak; li Belcîka 3 zimanên fermî hene, li Swêsra 4 zimanên fermî hene û li van welatan bi ti şêwazî ev cudahiya zimanan bandorê li ser hestên wan yên netewî nakin. Mirovê belcîkî dimîne belcîkî û nasnameya xwe ya netewî ne li gora zimanê xwe yê fransî, alimanî yan filamî digire, herweha mirovê Swêsirî jî, dimîne swêsirî tevî ku bi fransî, elmanî, rätoromanî yan îtalî diaxive. Di Kurdistanê de jî, zaravayên kurdî ticaran nebûne asteng li hember nasnameya netewî ya kurdî, kurmanc, soran, zaza, goran, … herdem xwe kurd naskirine û eger ev zarava bibin zimanên serbixwe jî, dê xwe kurd nasbikin û di vê rewşê de ti metirsî nîne eger li şûna zaravayên kurdî têgîna koma zimanên kurdî cî bigire. Lê eger rojekê ji rojan zaravayek bi zorê û serkutkirinê bibe zimanê fermî dê li şûna yekkirina kiyanê netewî parçekirina vî kiyanê ku bi xwe heye cihbigire.
Birêz wezîrê perwerdê li ser pirsên Evro pêde diçe û dibêje: „ … ji ber hindê biriyardan li ser corenivîsekê zor giring e û divêt em hemû hewlan bo bideyn û eve bi rêka serkutkirinê û zordariyê nabit, ez dibêjim bi rêka qenaetpêkirinê ye bi taybet pisporên biwarên zimanî û bi rastî jî ev çende bi rêka imzekirinê nabit …“. Em vegerin ser awayê biriyarê û hewl bidin ji van çend hevokan têgihîştinekê bidest bixin. Li aliyekî ev pirs bi zordariyê û serkutkirinê nabe, li aliyê din jî, bi imzekirin û daxwaza xelkê nabe, mebest jî weha xuya dike ku gerek e zaravayê kurmanciya jêrîn (soranî) û tîpên erebî bibin şêwazê corenivîsa ku tê xwestin. Gelo bi çi awayî dê xwediyên wan imzeyan razî bibin da zaravayê xwe ji dest berdin? Û eger ne zordarî be çima dê daxwaz û imze neyên pejirandin? Eger kurmancîaxêvên Başûr (Behdînan) razî bûn ku soranî bibe zimanê kiyanekî netewî, dê çawa û bi çi awayî 25-30 miliyon kurdên din razî bibin? Gelo em dê çawa kurdên êzîdî ku qewl, beyt, lavij, diwa û hemî wêjeya wan ya dînî bi kurmanciya jôrîn e razî bikin da ku biguhêzin kurmanciya jêrîn û lavij û qewl û beytên xwe bi soranî bixwînin? Eger pirsgirêk li hêviya şarazayên zimanî û pêşniyazkirina wan bimîne, ew şareza kî ne? Nûneriya çend zaravayên kurdî dikin? Nûneriya çend parçeyên Kurdistanê dikin? Çend lêkolîn û projeyên wan di vê derbarê de hene? Weha ji axaftinên birêz wezîrê perwerdê diyar e ku mebest ji kiyana netewî tenê Başûrê Kurdistanê ye: „ … belku bo vê meselê şarezayên zimanî divêt pêşniyaz biken bo serkirdayetiya siyasîya wî welatî û cihê xudan biriyarê û bi pêşniyazê wan zanayên zimanî xudan biriyarder biriyarê li ser biden û pêdivî ye li wê demê hemû xelkê Kurdistan pabendî wê biriyarê bit“. Wek em dizanin sê parçeyên Kurdistanê hîn di bin barê dagirkeriyê de ne û serkirdayetiyeke siyasî xwedî biriyar li wan parçeyan nîne, herweha şarezayên wan yên zimanî nikarin cihê xwe di pêşniyazan de bigirin. Weha tê xuyakirin ku mebest ji xelkê Kurdistanê tenê Kurdistana Başûr e, eger têgihîştina min rast be di vê xalê de, em rasterast li hember parçekirina Gelê Kurd in, wî wextî yekgirtina zimanê kurdî ku tê xwestin dê dibe parçekirin û cudakirina Gelê Kurd û ev dibe cihê metirsiyeke mezin. Gelo li şûna vî şêwazê kar û xebatê çima Kurdistana Başûr pêşengiya yekgirtina zimanê kurdî û herweha yekîtiya Gelê Kurd nake? Ev pêşengî dikare bi avakirina saziyeke zimanî ku hemî parçeyên Kurdistanê û hemî zaravayên kurdî tê de cih bigirin bibe. Bi vî awayî serkirdayetiya siyasî ya Başûrê Kurdistanê dikare xwedî biriyar be di avakirina wî kiyanê netewî ku cenabê wezîrê perwerdê anîye zimên. Kiyanekî netewî ku hemî Gelê Kurd di nava xwe de bicivîne ne tenê kurdên Başûr. Yekgirtina zimanê kurdî çarenivîsa 40 miliyon kurd e, gelo serkirdayetiya siyasî ya Başûrê Kurdistanê dê bikaribe weha bi hesanî vê berpirsiyariya dîrokî bigire ser xwe?
Birêz wezîrê perwerdê weha pê de diçe û dibêje: „ … nabit li welatekî du ziman û du şêwazên fermî hebin û eve xelele û eve nexoşiyeke û divê çareser bikeyn, lewman nabit bêjin ev kara asayî ye û sirûştî ye, bi rastî eve pêwîstî bi çareserkirinê heye û di xizmeta paşeroja xelkê Kurdistanê de ye û berpirsiyariyeka mêjoyî ye li ser milê me heye divêt em xeletiyê destnîşan bikin û çareseriyê jî bo pispor û şarezayan dê bicih hêlin“. Wek me di serî de jî destnîşan kir, di jiyana demokratî û hemdem de, li welatekî, pirzimanî tiştekî sirûştî û asayî ye û ew nîşana demokrasî û hevpejorandinê ye. Em kurd jî, di vê jiyanê de û ber bi wê ve diçin, pêwîst e em ji pirzimanî û pirzaravayîyê netirsin û mafê zimên wek mafekî xwezayî bipejirînin û biçespînin. Ez nikarin têbigihîjim çawa turkmen, ereb û kildoasûrên Başûrê Kurdistanê dê bikaribin bi zimanên xwe bixwînin û binivîsin – ji xwe ew mafekî wan yê sirûştî ye- lê kurmancên Behdînan dê nikaribin bi kurmancî binivîsin û bixwînin?.
Tevî cihê birêz Dr. Dilşad Ebdurehman û berpirsiyariya wî di desthilatiya Başûr de, mirov dikare van dîtinên wî wek bîr û boçûneke takesane ku cihê rêzê ye bigire, lê pirs ew e gelo çareseriya vê pirsgirêkê bi hêviya pispor û şarezayan dimîne û çawa? Berpirsiyariya mêjoyî li hember Gelê Kurdistanê ye yan li hember kurdên Başûr e? Eger çarçoveya wê berpirsiyariyê weha di sînorê Kurdistana Başûr de teng bibe, eve dibe cihê metirsiyeke mezin. Lê eger ev pirsgirêk ya hemî Gelê Kurdistanê ye, pêwîst e bi zûtirîn dem saziyeke zimanî ji şarezayên zimên yên kurdistanî ava bibe û projeyên birêkûpêk birêve herin. Eger weha nebe û yekgirtina zimanê kurdî mebest pê ew be zaravayek li ser zaravayên din desthilat bibe bêguman ev dê bibe tevkujiyeke mezin ji bo zimanê kurdî û Gelê kurd.





 

 

 

 selim@bicuk.de  

Destpêkirina malperê:05.08.2006 / http://www.bicuk.de/ - © Selîm Biçûk
Design:
www.hesso.de